Pérangan Kang Kaping Pindho
Bab 1
Karajan Demak lan Karajan Pajang
+/- tahun 1500 – 1582
Ing tahun 1292 ing tanah
Perlak ing pulo Sumatra wis ana wong Islam; ing tahun 1300 ana wong Islam manggon
Samudra Paséi. Ing pungkasané abad kang ping 14 ing Malaka iya wis ana wong
Islam.
Tekané padha saka
Gujarat. Saka Malaka kono agama islam mencar marang Tanah Jawa, tanah Cina, Indhiya Buri lan
Indhiya Ngarep.
Kang mencaraké agama
Islam ing Tanah Jawa dhisike yaiku saudagar Jawa saka Tuban lan Gresik, kang
padha dedagangan ing Malaka, padha sinau agama Islam, dadiné Islam terkadhang
sok kepeksa.
Sudagar sudagar jawa mau
padha bali marang Tanah Jawa Wétan, sudagar Indhu lan Persi uga ana sing teka
ing kono lan nuli mencaraké agama Islam marang wong wong.
Sing misuwur yaiku:
Maulana Malik Ibrahim (wong Persi?), séda ana ing Gresik ing tahun 1419, nganti
saiki pasareané isih.
Bareng kuwasané karaton
Majapait saya suwé sya suda, para bupati ing pasisir rumangsa gedhé
panguwasané, wani nglakoni sakarep karep.
Para bupati mau lumrahè
wis padha Islam wiwit tumapaking abad kaping 16 (tahun 1500 – 1525), Jalaran
saka iku kerep baé perang karo para raja agama Indhu kang manggon ing tengahing
Tanah Jawa.
Miturut carita: Sang
Prabu Kertawijaya ing Majapahit iku wis tau krama karo putri saka ing Cempa (tanah Indhiya
Buri).
Putri mau kapernah ibu
alit karo Radèn Rahmat utawa Sunan Ngampel (sacedhaké Surabaya). Sunan Ngampel
kagungan putra kakung siji, asma Sunan Bonang, lan putra putri siji, asma Nyai
Gedhe Malaka.
Nyai Gedhe Malaka iku
marasepuhe Radèn Patah utawa Panémbahan Jimbun, yaiku kang sinebut: Sultan
Demak kang kapisan.
Sunan Ngampel lan Sunan
Bonang iku dadi panunggalané para wali.
Para wali mau kang
misuwur: Sunan Giri (sakidul Gresik), ana ing kono yasa kedhaton lan mesjid; Ki
Pandan Arang (ing Semarang) lan Sunan Kali Jaga (ing Demak).
Ing tahun 1458 ing Demak
wis ana mesjid becik.
Padha padha bupati ing
pasisir pati Unus iku kang kuwasa dhéwé. Pati Unus uga kasebut Pangéran Sabrang
Lor.
Iku putrané Radèn patah
utawa Panémbahan Jimbun. Ing tahun 1511 Pati Unus mbedhah Jepara, Ing tahun 1513 nglurugi
Malaka.
Enggoné tata tata arep
nglurug mau nganti pitung tahun lawasé.
Lan bisa nglumpukaké
prau kehe nganti sangang puluh lan prajurit 12.000, apadéné mriyem pirang
pirang.
nanging panémpuhe bangsa
Portegis ing Malaka nggegirisi, nganti Pati Unus kapeksa bali lan ora oleh
gawé.
Pati Unus ing tahun 1518
uga ngalahaké Majapait nanging Majapait dhèk samana pancèn wis ora gedhé.
Kuthané ora dirusak, mung pusaka kraton banjur digawa menyang Demak sarta Pati
Unus ngaku nggentèni ratu Majapait.
Ing tahun 1521 Pati Unus
séda isih enem lan ora tinggal putra.
kang gumanti rayi let
siji yaiku Radèn Trenggana, jalaran rayiné tumuli: Pangéran Sekar Séda Lèpèn,
wis disédani putrané raden Trenggana, kang aran Pangéran Mukmin.
sajroning jumenengé
Sultan Trenggana (tahun 1521 – 1550) karaton Demak kuwasa banget, nguwasani
Tanah Jawa Kulon, ngerèh kutha kutha ing pasisir lor lan uga mbawahaké jajahan
Majapait, sarta karaton Supit Urang (Tumapel) uga banjur kaprentah ing Demak.
Déné Blambangan iku bawah Bali. Pelabuhan bawah Demak akèh sing ramé, kayata:
Jepara, Tuban, Gresik lan Jaratan.
Gresik lan Jaratan iku
sing ramé dhéwé, wong kang manggon ing kono luwih 23.000.
Ing tahun 1546 Sunan
Gunung Jati kalawan Sultan Trengganaq arep mbedhah Pasuruwan. Kutha Pasuruwan
banjur kinepung ing wadya bala, nanging durung nganti bedhah, pangepungé
diwurungaké, jalaran Sultan trenggana séda cinidra déning sawijining punakawan
santana, kang mentas didukani.
Putrané Sultan Trenggana
akèh. Putra putriné padha krama oleh priyayi gedhé gedhé.
Ana sing krama oleh
bupati ing Pajang, kang asma: Adiwijaya, yaiku Mas Krèbèt, Ki jaka Tingkir
utawa Panji Mas.
Putrané Sultan Trenggana
loro: Pangéran Mukmin utawa Sunan Prawata, lan Pangéran Timur, kang ing besuké
dadi adipati ing Madura.
Sunan Prawata iku kang
nyedani Pangéran Sekar Séda Lèpèn.
Ing semu putrané
Pangéran Sekar Séda Lèpèn kang asma Arya Panangsang arep malesaké sédané kang
rama.
Sakawit Arya Panangsang
nyedani Pangéran Mukmin sagarwané, nuli putra mantuné Sultan Trenggana, ora
oleh gawé, malah Arya Panangsang bareng dipapagaké perang, kalah nemahi pati.
Adiwijaya banjur nguwasani Tanah Jawa: amboyong pusaka kraton menyang Pajang
lan nuli dijumenengaké Sultan déning Sunan Giri.
nalika Adiwijaya
jumeneng ratu ana ing Pajang, blambangan lan Panarukan kabawah ratu agama Syiwah ing Blambangan,
kang uga mbawahaké Bali lan Sumbawa (tahun 1575).
Jajahan jajahan ing
Pajang kaprentah ing pangéran (adipati) yaiku: Surabaya, Tuban, Pati, Demak,
Pemalang (Tegal), Purbaya (madiyun), Blitar (Kedhiri), Selarong (Banyumas),
Krapyak (Kedhu sisih kidul kulaon, sakuloné bengawan Sala.
Ana ing tanah Pasundhan
karaton Pajang meh ora duwè panguwasa, jalaran ing tahun +/- 1568 tanah Banten dimerdikakaké
déning Hasanuddin, dadi tanah kasultanan.
Taruhan Bola |
Pérangan Kang Kaping Pindho
Bab 2
Karajan Mataram Nalika Jumenengé Sénapati
(tahun 1582 – 1601)
Ana wong linuwih sinebut
Kyai Gedhe Pamanahan, asale mung wong lumrah baé.
Jalaran saka akèh
lelabuhané marang Sultan Pajang, banjur didadèkaké patinggi ing Mataram.
Nalika iku tanah Mataram durung reja lan Pasar Gedhe, padunungané Kyai Pamanahan mau isih awujud désa.
Nalika iku tanah Mataram durung reja lan Pasar Gedhe, padunungané Kyai Pamanahan mau isih awujud désa.
Putrané Kyai Gedhe
Pamanahan kang asma Sutawijaya utawa Radèn Bagus, utawa Pangéran Ngabehi Loring Pasar iku
dipundhut putra angkat déning Sultan Pajang lan nganti diwasa tansah ana ing
kraton, dadi mitrané Pangéran
Pati yaiku Pangéran Banawa.
Ing tahun 1575 Sutawijaya
gumanti kang rama ana ing Mataram, oleh
jejuluk Sénapati Ing Ngalaga
Sahidin Panatagama.
Panémbahan Sénapati
(Sutawijaya) mau banget ing pangarahè supaya bisa jumeneng ratu.
Ing sasi Mulud ora
ngadhep marang Pajang, lan Pasar Gedhe didadèkaké bètèng, ndadèkaké kuwatire
Sultan Adiwijaya.
Kelakon ora suwé banjur
peperangan, Adiwijaya kalah lan ing tahun 1582 séda jalaran karacun. Pangéran
Banawa ora wani nglawan Sénapati.
Sénapati banjur ngaku
jumeneng Sultan, sarta pusakaning kraton kaelih marang Mataram. Sénapati
ngerèhaké Mataram ing tahun 1586 – 1601.
Jajahan jajahan karaton
Pajang kang wis kasebut ndhuwur kaerèhaké ing Mataram kanthi ngrekasa banget.
Sénapati kepeksa kudu
kerep perang, kayata: perang karo Panaraga, Madiyun, Pasuruwan lan luwih luwih karo
Blambangan.
Ewadéné Blambangan iku
ora bisa kalah babar pisan. Karo Sénapati memitran. banten arep ditelukaké,
nanging ora bisa kalakon.
Galuh pineksa kareh
Mataram.
Ing nalika iku akèh
kutha kutha pelabuhan kang ramé, padha ditekani wong Portegis, ora lawas wong
Walanda iya padha nekani
ing kono.
Dedagangané mrica, pala
, cengkeh, kapas lan barang barang liyané akèh, nanging bab kawruh lan kagunan
ora pati diperduli.
Ing tahun 1601 Sénapati
séda, kang gumanti putraL Mas Jolang. Pasareyan Sénapati nunggal kang rama ana
ing Pasar Gedhe sarta padha pinudi pundhi.
Taruhan Bola |
Pérangan Kang Kaping Pindho
Bab 3
Karajan Banten lan Cirebon wiwit jumenengé
Sunan Gunung Jati
(+/- tahun 1527) tumeka Sédané maulana Mohamad
(tahun 1596)
Ing wiwitané abad kang
ping 16 ing Tanah Jawa Kulon ana nagara aran Pajajaran, Kutha aran Pakuan.
Kutha pelabuhab iya duwè, yaiku Banten lan Sundha Kalapa, nanging dedagangané
durung ramé.
Awit saka Malaka ing
tahun 1511 kacekel ing bangsa Portegis, para sudagar Islam padha dedagangan ana
ing pasisiré lor Tanah Jawa Kulon.
Ing Banten nuli ana
pedagangan gedhé, dagangané mrica.
Ing nalika iku ana wong
Paséi (Sumatra), agamané Islam, teka ing Tanah Jawa Kulon merangi ratu ing
Pejajaran nganggo
prajurit saka ing Demak.
Wong Paséi mau ing
tembéné aran Sunan Gunung Jati, mauné bok menawa aran Faletehan.
Iku ipené Radèn
Trenggana. Marga saka pitulungané Radèn Trenggana ing tahun 1527 bisa mbedhah
Sundha Kalapa (jayakarta
utawa Jakarta) lan Cirebon.
Ing tahun 1552 Sunan
Gunung Jati ing Banten digenteni kang putra Hasanuddin.
Déné putra liyané kang
asma Pangéran Pasarean, iku kang nurunaké para Sultan ing Cirebon. Faletehan
séda ing tahun 1570 ana ing Cirebon lan disarekaké ana ing punthuk Gunung Jati.
Kutha Pakuan bedhahè
sawisé tahun 1570. Para wong ing Tanah Jawa Kulon banjur dipeksa manjing agama
Islam.
malika Faletehan séda
kang jumeneng Sultan ing Cirebon Panémbahan Batu, yaiku buyute faletehan mau.
Hasanuddin iku krama
oleh putriné Pangéran Trenggana.
Bareng Pangéran
Trenggana séda, karaton Banten banjur madeg dhéwé (tahun 1568).
Hasanuddin uga nelukaké
Lampung, sarta raja Indrapura ngaturaké putrané putri minangka garwa.
Kutha Banten dadi ramé
lan pelabuhané gedhé. Ananging kutha urut pasisir ana 750 M, déné ujure marang
daratan +/- 1600 M.
Prau prau bisa lumebu
ing kutha metu ing kali kang nrajang kutha mau; saiki kaliné wis waled, jalaran
wedhi.
Kutha mau kang sasisih
dipageri lan ana gerdhu gerdhuné panggonan prajurit jaga tuwin panggonan
mriyem.
Hasanuddin séda ing
tahun 1570, banjur kasarekaké ing Sabakingking. Kang gumanti kaprabon Pangéran
Yusup.
Nalika iku wong Banten
yèn nandur pari lumrahè ana ing pategalan (ladhang).
Sawisé dienèni pariné
banjur ora ditanduri manèh, wong wongé banjur golèk panggonan liya digawé
ladhang, yèn wus panén iya diberakaké manèh, enggoné nanduri iya kaya kang wis
mau. Sing kaya mangkono iku tumraping lemahè mesthi baé ora becik.
Bareng Pangéran Yusup
jumeneng Sultan, wong wong padha didhawuhi sesawah.
jalaran saka iku wong
tani iya kapeksa milih panggonan sing tetep, ora pijer ngolah ngalih, iku
njalari anané désa désa.
Pangéran Yusup uga
dhawuh yasa bendungan lan susukan susukan perlu kanggo ngelebi sawah.
Sing mbedhah kutha
Pakuan iku iya Pangéran Yusup.
Ratu ing Pakuan séda,
para luhur ing kono kapeksa mlebu Islam.
sawènèh ana sing ngungsi
marang pagunungan ing Banten Kidul; wong Beduwi iku turuné wong wong sing padha
ngungsi mau.
Pangéran Yusup lumrahè
karan Pangéran Pasareyan (tunggal jeneng karo kang paman ing Cirebon). Ing
sasédané Pangéran Yusup, Pangéran Jepara utawa Pangéran Arya anjaluk jumeneng
Sultan, nanging ora bisa kelakon, jalaran saka setyané Mangkubumi (Patih) ing
Banten marang Pangéran Yusup.
Kang gumanti Pangéran
Yusup, putra kang sisilih Maulana Mohamad.
nalika iku yuswané lagi
9 tahun, mulané nganggo diembani ing Mangkubumi.
Sing maréntah kutha
Jakarta sebutan Pangéran, dhisike Ratu Bagus Angke lan tumurun marang putra.
Kutha mau kinubeng ing pager, ing jeroné pager ana mesjide omah gedhé sing
didalemi sang Pangéran, alun alun lan pasar.
Iku mau kabèh dumunung
ing pusering kutha. Dagangané ora pati ramé kaya ing Banten. Tanah tanah
sakubengé kutha isih kebak buron alas.
Cirebon iku uga ngreka
daya bisané mardika saka Banten. Sultan Cirebon mbawahaké saperangané tanah
Priyangan. Watesé kang wétan Banyumas, kang kulon Cimanuk (Citarum),.
bareng sepuhe, Pangéran
Mohamad ditresnani ing kawula, jalaran saka mursid lan wasis. Sang papatih
Jayanagara banget setya marang ratuné.
nalika iku Sultan
Mohamad diaturi nglurugi Palembang déning Pangéran Mas, wayahè Sunan Prawata,
Sandyan patihe malangi, nanging Sultan Mohamad ngrujuki; kalakon ing tahun 1596
Palembang dilurugi.
Wadyabala ing Banten wis
ngira bakal menang, dumadakan nalika Sultan Mohamad pinuju dhahar, kataman ing
mimis, ndadèkaké sédané.
Sédané mau digawé wadi,
mung wadyabala diundangi bali marang Banten.
Bareng layon arep
disarekaké, ing kono wong wong lagi ngerti yèn Sultan séda, lan ing wektu iku
uga Pangéran Abulmafachir dijumenengaké Sultan, nanging yuswané lagi sawatara
sasi, mulané pamaréntahing nagara kacekel ing Mangkubumi, manèh dibantoni ing
Nyai Emban Rangkung, kang jalaran saka wicaksanané karan: Ratu Putri Ing
Banten.
Ing pungkasané abad kang
ping 16 Banten iku dadi kutha pedaganagn kang ramé dhéwé ing saTanah
Jawa.
Wong manca kang ana ing
kono: wong Persi, wong Indhu saka Gujarat, wong Turki, Arab, Portegis, Melayu
lan wong Keling.
Wong wong ngamanca mau
lumrahè ngingu batur tukon lan juru basa. Luwih luwih wong Cina, ing Banten
akèh banget.
Bangsa Cina manggoné ana
sajabaning temboking kutha, lan omahè apik apik. Panggaotané wong manca padha
kulak mrica.
Sing nganakaké dhuwit
timbel (kètèng, gobang) ing Banten iya wong wong ngamanca mau. Dhuwit timbel
1.00 pengajiné +/- 20 sèn.
Pangan ing Banten murah
banget, dhuwit 20 sèn baé tumraping wong ngamanca, wis turah turah. Hawané ing
kutha ora becik, jalaran kali Banten ing biyèné becik, banjur dadi cethek lan
reged.
Dalan dalan pada kurugan
ing wedhi, omah omahè isih gedhég, mung senthongé pasimpenan wis tembok.
Para priyayi padha duwè
pakarangan isi wit krambil, sangarepe omah ana pendhapané lan ing pojoking
latar sok ana langgare.
Kejaba mesjid gedhé lan
pamulangan, ing Banten mung ana omah gedhong siji, yaiku omahè
Syahbandar.
kajaba para luhur, wong
kang ngibadah ing Banten ora akèh.
Para luhur padha ngagem
sarung sutra, (terkadhang sinulam ing benang emas) serban lan keris, kenakané
diingu dawa, wajané dipasahi lan tinretes ing mas utawa disisigi.
Ngageme sepatu utawa
selop mung yèn ana ing daleme baé.
Pandereke ana sing
ngampil wadhah kinang, kendhi, payung, lampit lan tumbak. Para luhur mau (para
punggawa) padha milu ngerèh praja.
Ing mangsa perang para
prajurit oleh keré, sandhangan lan pangan. Para punggawa mau padha ngingu batur
tukon akèh.
Ing Banten sing nyambut
gawé temenan mung para batur tukon, wong cilik liyané meh ora nyambut gawé,
mulané padha ora kacukupan.
Yèn ana wong ora bisa
mbayar utangé, iku banjur dadi batur tukon saanak bojoné. Wong kemalingan ing
Banten akèh; maling kang kacekel, kena nuli dipatèni.
Wong kang dosa pati,
kena nebus dosané sarana mbayar dhendha marang Sultané. Yèn ana wong lanang
mati, Sultan wenang mundhut anak bojoné wong mau. Jalaran saka iku akèh wong
isih kenomen padha omah omah.
Kuwasané Sultan Banten
gedhé banget, nanging prakara nagara lumrahè dirembug karo para luhur;
pangrembuge wayah bengi ana ing alun alun.
Para luhur mau kang
kuwasa banget Mangkubumi (patih), laksamana (panggedhéné prau lautan) lan
sénapati.
Ing jaman samana kaanané
kutha kutha ing Tanah Jawa kurang luwih iya mèmper karo kutha Banten iku.
Pérangan Kang Kaping Pindho
Bab 4
Wong Portegis lan Sepanyol
(tahun 1513)
Wiwit jaman Rum mula
wong Asia iku wis wiwit lawanan dedagangan lan wong Europa. Dagangan saka Asia
Wétan, kayata: Tanah Indhu, Cina, apadéné kapulowan Moloko digawa ing kafilah,
metu ing Afganistan, Persi, Syrie (Sam), banjur menyang Egypte (Mesir), jujuge
ing Alexandrie.
Dagangan mau saka kono
banjur dikirimaké menyang kutha kutha pelabuhan ing sapinggire Sagara Tengah,
kayata: Rum, vénétie lan Genua; banjur disebaraké ing nagara liya ing Europa.
lakuné kafilah saka Hindustan ngrekasa banget, jalaran ana ing dalan kesuwén,
mangka kerep diadhang ing begal.
marga saka iku pametuné
tanah Asia ana ing Europa dadi larang banget, samono uga bumbon saka kapulowan
Moloko.
Bareng wong turki mèlu
mèlu gawé kasusahaning kafilah mau, bangsa bangsa Europa liyané banjur arep
mbudi akal bisané oleh dagangan saka tanah Asia dhéwé ora nganggo metu
dharatan, dadi arep ngambah sagara baé.
nalika abad kang kaping
15 ing tanah Europa wus ana bangsa kang kendel banget lelayaran, yaiku bangsa
Portegis.
Bangsa iku enggoné
lelayaran saya suwé saya mangidul, nganti nemu pulo lan tanah pirang pirang
enggon, wasana pasisiré tanah Afrika kang sisih lor kulon wus kawruhan kabèh.
Ing tahun 1486 ana
nakoda bangsa Portegis aran Bartholomeus Dias, bisa tekan ing pongole buwana
Afrika kang sisih kidul dhéwé.
Ing Tahun 1498 kelakon
ana nakoda Portegis aran Vasco de Gama tekan ing Kalikut kutha ing tanah
Indhu.
Wong Portegis nuli
miwiti lelawanan dedagangan lan wong Indhu, lan nenelukaké kutha pelabuhan kang
ramé ramé ing tanah Indhu kono.
d’Albuquerque kang wus
katetepaké jumeneng Prabu anom ing Asia nuli ngumpulaké prau perang kanggo
merangi kutha kutha pelabuhan; Goa, Ormus lan Malaka genti genti dikalahaké.
Iya jamané d’Alburquerque (tahun 1509 – 1515), iku mumbul mumbule wong Portegis
nguwasani tanah tanah pasisir ing Samodra Indhiya tekan Macao.
Bareng wong Portegis wis
bisa manggon lan duwè panguwasa ana ing Malaka, ing tahun 1513 nuli makoda aran
d’abreu, layar menyang Moloko.
lakuné nganggo mampir
mampir, kayata: menyang Gresik.
Ing wektu samono Gresik
wis dadi kutha padagangan gedhé, wong wongé wis Islam.
Wong Portegis mau ana
ing Tanah Jawa Tengah lan Wétan sasat tansah dimungsuh baé, mung ana ing
Panarukan bisa mimitran lan wong bumi, jalaran wong ing kono osoh mardika,
durung Islam lan durung kaerèh marang Demak.
Rèhné wong Portegis ana
ing Tanah Jawa Tengah lan Wétan tansah ngrekasa banget, mulané banjur ana kang
nyoba arep lelawanan dedagangan lan Banten.
Ing sakawit ana ing
Banten ditampani becik, nanging nuli wong Portegis lan wong Banten kerep
cecongkrahan, jalaran padha déné ora percayané.
Wasana enggoné
dedagangan wong Portegis kang dipeng ana ing Moloko lan pulo Timur.
nalika wong Portegis
teka ana ing tanah Indhiya kang anggedhéni laku dagang ing kepulowan Moloko
bangsa Jawa, nanging bareng Malaka bedhah, wong Jawa kadhesuk soko kono lan
saka kapulowan Moloko, banjur karingkes pasabané, kang anggedhéni genti wong
Portegis, malah ing tahun 1522 ing Ternate wis didegi bètèng, sarta wong
Portegis wis prajangjian lelawanan dedagangan ijen ijenan (monopolie) lan
Sultan ing kono.
Ing tembené kang dadi
dhok dhokané wong Portegis ing Ambon lan Bandha.
Ana ing pulo pulo Moloko
lan ing pulo pulo Sundha Cilik sisih wétan wong Portegis padha mencaraké agama
Kristen.
Bareng wong Portegis
nemu dalané menyang tanah Indhiya, wong Sepanyol iya banjur arep nyoba uga
menyang tanah Indhiya dhéwé.
Wong Genua aran
Christophorus Columbus layar saka Sepanyol mangulon atas asmané Sang nata ing
Sepanyol.
Saka panémuné Chr.
Columbus wus tetéla yèn jagad iku bunder kepleng, dadi yèn saka Sepanyol terus
layar mangulon mesthi banjur tekan ing jagad sisih wétan yaiku enggoné tanah
Indhiya. Yèn saka Indhiya diterusaké mangulon baé, mesthi banjur bali tekan ing
Sepanyol manèh.
Ing tahun 1492 kelakon
Chr. Columbus nemu kepulowan kang diarani kapulowan Indhiya, jalaran pametuné
akèh empere lan tanah Indhiya, nanging ora antara suwé tetéla yèn kepulowan mau
dudu Indhiya, mulané mung banjur diarani kepulowan Indhiya Kulon.
mungguh satemené
kepulowan Indhiya Kulon iku wewengkoné buwana Amerika.
Saking kepenginé marang
kauntungan lan misuwuring jeneng, banjur akèh baé wong Sepanyol kang napak dalané
Chr. Columbus padha layar mangulon ketug ing Amerika.
Sawisé buwana Amerika
kawruhan, nuli ana wong Portegis kang aran Magelhaen kang nedya menyang Indhiya
metu Amerika atas asmané ratu Sepanyol.
Mangkate Magelhaen
sakancané wong Sepanyol ing tahun 1519 lakuné nurut pasisiré Amerika sisih
kidul, njebul supitan ing saantarané pongol Amerika kang kidul dhéwé lan pulo
Vuurland, saka kono terus ngalor ngulon nrajang Samodra gedhé, anjog ing
kapulowan Filipina.
Wong Sepanyol nuli layar
menyang Moloko, anjog ing Tidore.
Sultan Tidore bungah
banget, awit bakal olej lengganan bangsa Europa, mangka nalika d’Abreu teka ing
Ambon diajak lengganan ora gelem, geleme mung karo Sultan Ternate.
Sarèhné wong Sepanyol,
kancané Magelhaen, kalah santosa karo wong Portegis, mulané bareng dimungsuh,
banjur kapeksa mlayu menyang Jilolo, saka kono terus layar mangulon, nutugaké
enggoné ngubengi bumi, tekané ing Sepanyol manèh tahun 1522.
Iya wong Sepanyol kang
dipanggedhéni Magelhaen iku kang ngubengi bumi sapisan.
Wong Portegis bareng
sumurup ana wong Sepanyol teka, banget panasé, ngudi, lungané wong
Sepanyol saka tanah
Indhiya, dadi bangsa loro mau padha memungsuhan.
nanging ing tahun 1529
padha bedhami, jalaran watesing jajahan dipastekaké déning Kangjeng Paus.
Wiwit tahun 1542 bangsa
Sepanyol neluk nelukaké pulo pulo Filipina. Jeneng Filipina iku kapirit asmané
ratu ing Sepanyol (Filips II).
Pérangan Kang Kaping Pindho
Bab 5
Tekané Wong Walanda
( tahun 1596)
Ing abad kang kaping 15
ing nagara Walanda bab misaya iwak maju
banget ( iwak haring). Iwaké didol sumrambah ing tanah Europa.
Jalaran saka iku
lelayarané prau prau momot barang dadi ramé.
Prau prau momotan mau
kejaba momot iwak, uga nggawa barang barang liyané, kayata:
mertega, keju lan laken
saka Nederland didol menyang Europa sisih lor lan kidul.
Soko Portegal wong
Walanda kulak anggur lan uyah; saka tanah tanah sapinggire Sagara Wétan gandum
lan kayu, lan saka Inggris wulu wedhus.
Awit saka iku kabèh lelayarané
prau prau momotan ing satanah Europa kacekel ing tangané bangsa Walanda.
Ing wiwitané abad kang
ping 16 Kutha Lissabon dadi pusering padagangan kang saka ing tanah
Indhiya.
Kang mencaraké dagangan
mau menyang tanah tanah liyané saperangan gedhé iya bangsa
Walanda.
Iku kabèh njalari wong
Walanda banjur dadi sugih, wong lang mauné mung ngepalani prau prau momotan,
banjur dadi nakoda utawa sudagar.
Ing pungkasané abad 16
wong Walanda banget pangudiné marang ada ada anyar lan banget kepenginé marang lelakon
lelakon kang durung tau dilakoni, luwih luwih bareng krungu critané lelayaran
marang Indhiya saka wong wong Walanda kang mauné manggon ing Portegal.
Apa manèh ing nalika iku
akèh sudagar sudagar saka Nederland Kidul (Antwerpen) padha ngalih mangalor.
Kuwasané karajan
Sepanyol tansah suda, perang karo bangsa Walanda lan Inggris kerep kalah.
Dedagangan ing Lissabon tumrape bangsa Walanda banjur diengèl engèl amarga
wiwit ing tahun 1580
Lissabon kebawah
Sepanyol.
Jalaran saka sebab sebab
ing ndhuwur mau kabèh, bangsa Walanda kenceng tekade arep lelayaran menyang
tanah Indhiya dhéwé, bathiné mesthi bakal luwih akèh, awit bisa kulak
dedagangan saka ing panggonané asal.
Wiwitané nuoba lelayaran
metu lor ngubengi buwana Asia, perluné nyingkiri bangsa Sepanyol, yaiku
mungsuhe.
Sarèhné layar metu lor
iku terang yèn rekasa banget, istingarah ora bisa kelakon tekan tanah Indhiya,
nuli wong Walanda arep nékad metu kidul nurut pesisire buwana Afrika kaya wong
Portegis. Cacahing prau kang arep mangkat ana 4, kang ngepalani aran Cornelis
de Houtman iku wis bisa oleh katrangan dalané menyang Indhiya ana ing Lissabon.
Déné kang dadi
lelurahing jurumudhi wong pinter ing ngèlmu bumi aran Pieter Keyzer.
Ing tanggal 2 April
tahun 1595 padha mancal saka dharatan, lakuné ana ing dalan ngrekasa banget,
nanging tanggal 23 Juni 1596 kelakon tumeka ing banten.
Satekané ing palabuhan
Banten prauné wong Walanda dirubung ing prau cilik cilik padha nawakaké wowohan
lan dodolan warna warna.
Ora suwé ing dhèk kebak
wong Jawa, Arab, Cina, Keling lan Turki padha nawakaké dedagangan.
Wong Walanda medhun
menyang dharatan; ing kono wis ana cawisan omah kanggo bukak toko. Sawusé tekan
dharatan banjur dodolan lan kulak dedagangan kang diimpi impi, yaiuku mrica.
Nanging bareng padha rerembugan banjur padha pasulayan.
Wong Portegis weruh kang
mangkono iku nuli ngreka daya supaya wong Walanda disengiti ing wong Banten.
Apamanèh Cornelis de
Houtman iku wani kasar karo Mangkubumi ing Banten, lan sarehning wong Banten
kuwatir bok manawa kutha Banten bakal ditibani mimis saka ing prauné wong
Walanda, Cornelis de Houtman sakancané 8 dicekel lan dilebokaké ing kunjara.
Cornelis de Houtman lan
kancané 8 pisan mau iya nuli luwar, nanging sarana ditebus.
Bareng wong Portegis
mbabangus manèh marang wong Banten, wong Walanda banjur ninggal
Banten, awit uga weruh
yèn ora bakal bisa oleh dedagangan ana ing kono.
Wong Walanda banjur
layar mangétan urut pasisir loring Tanah Jawa nganti tekan Bali. Saka kono
banjur bali menyang nagara Walanda urut pasisiré Tanah Jawa kang sisih kidul.
Tekané ing nagara
Walanda prauné kang mauné papat mung kari telu, wong kang mauné 248 mung kari
89.
Lan barang dagangan sing
digawa apadéné bathiné mung sathithik banget.
nanging sedyané kang
gedhé iku wis kaleksanan, iya iku saiki dalan kang menyang tanah Indhiya wis
kawruhan.
nalika tahun 1598 ana
prau Walanda manèh teka ing Banten, kang manggedhéni Yacob van Neck. Sarèhné
van Neck mau wong kang alus bebudéné ora kasar kaya de Houtman, dadi wong
Walanda ditampani kalawan becik, dipek atiné kenaa dijaluki tulung yèn ana
nepsuné wong Portegis, malah van Neck oleh palilah katemu lan sang timur
Abulmafachir ratu ing Banten lan van Neck ngaturi tinggalan tuwung mas.
Wong Walanda enggal baé
oleh dedagangan mrica akèh.
Wiwit ing nalika iku akèh
prau prau Walanda kang teka ing Moloko kulak mrica, pala lan cengkeh. Dhok
dhokané prau kang menyang tanah Indhiya iku ing Banten, dalasan prau kang saka
ing Moloko, sanadyan wus kebak dagangan, kang mesthi iya nganggo mampir.
Suwe suwé plabuhan ing Banten
saya ramé déning prau Walanda kang teka lunga ing kono.
Ing wektu iku Sepanyol
lan Portegis wiwit ngêdhèng enggoné perang karo bangsa Walanda ing tanah
Indhiya.
Andreas Furtadho de
Mendoca nggawa prau 30 saka Goa layar menyang tanah Indhiya, arep dhedawuh
marang para panggedhé ing sakèhing kutha plabuhan nglarangi nampa wong Walanda;
sakèhing wong Walanda kang wus ana ing kono kudu ditundhung.
Ing tahun 1601 ana prau
Walanda teka ing supitan Sundha, kang manggedhéni Wolphert Harmens, ana ing
dalan Wolpert Harmens wis oleh pawarta yèn Banten dikepung ing balané Furtadho
perlu nglungakaké wong Walanda lan meksa marang Pangéran ing Banten ora kena
ngayomi sakèhing Walanda.
Sandyan prauné Harmens
mung lima, nanging nékad nempuh prauné wong Sepanyol. Salungané wong Sepanyol
saka ing Banten, Harmens mlebu ing plabuhan munggah menyang kutha.
Ora antara suwé ana prau
Walanda teka manèh, panggedhéné aran Yacob van Heemskerck enggal baé oleh
dedagangan, prauné kang lima wis kebak, nuli dilakokaké bali menyang nagara
Walanda, déné prau sakariné banjur layar menyang Gresik.
Ana ing Gresik kono
Heemskerck sawisé kebak prauné banjur bali menyang nagara Walanda.
Ing wektu iku para
sudagar Inggris iya wis padha bathon nglakokaké prau menyang tanah Indhiya.
Ing tahun 1602 ana prau
Inggris teka ing plabuhan Banten nggawa layang lan pisungsung saka ratuné. Wong
Inggris ditampani kalawan becik, dadi gampang nggoné golèk dagangan, sarta
banjur kaidenan ngedegaké kantor.
Pérangan Kang Kaping Pindho
Bab 6
Adegé Vereennidge Oost Indische Compagnie (V.O.C.)
( tahun 1602)
Prauné wong Walanda kang
padha layar menyang tanah Indhiya iku duwèké maskape maskape cilik. Sanadyan
kang nduwèni tunggal bangsa lan kabèh padha tulung tulungan yèn ana bebayaning
dalan, ewa déné mungguh enggoné dedagangan ora pisan bisa rukun, malah padha
jor joran murih bisa oleh dagangan akèh.
bareng paprentahan luhur
ing negara Walanda nguningani prakara iku banjur kagungan sumelang. Saka
karsané paprentahan luhur maskape Walanda mau didadèkaké siji aran Vereennidge
Oost Indische Compagnie (V.O.C.), yaiku: Pakumpulan dedaganagn ing tanah
Indhiya Wétan, adegé nalika tanggal 20 Maret 1602.
VOC. mau diparingi
wewenang dedagangan ing sawétané Kaap de Goede Hoop tekan ing supitan
Magelhaens, déné maskape utawa sudagar liya ora kena mèlu mèlu dedagangan ing
kono (monopolie). Wewenang panunggalané ing dhuwur iku: VOC. kena nganakaké
prajangjian atas asmaning Staten Generaal karo sakèhing nagara klebu jajahané.
Kajaba iku Compagnie
kena nganakaké prajurit, gawé bètèng, gawé duwit lan netepaké Gouverneur lan
punggawa liyané.
Sakèhing punggawa kudu
sumpah kasusetyané marang Straten Generaal lan pangrehing Compagnie. Ing sabisa
bisa VOC, kudu mèlu nglawan mungsuhe nagara Walanda.
Pawitané Compagnie iku
olehe adol layang andhil, siji sijiné andhil ora mesthi padha regané, ana kang f10.000 ana kang f50.
Déné kang kena tuku
andhil mau iya sadhengah wong, ora lawas VOC wus oleh pawitan f6.500.00.
Ing sakawit warga pangreh (Bewindhebber) ing tanah Walanda ana 73, nanging ora
lawas mung ditetepaké 60.
Para bewindhebber mau
akèh kauntungané, kayata: saben ana prau teka saka tanah Indhiya mesthi oleh
bageyan 1% né ajining momotané prau, mulané pangkat bewindhebber mau dadi
pepenginan.
Bewndhebber iku ana 17
kang pinilih kuwajiban nyekel paprentahan Compagnie ing saben dinané.
Pangrehe Compagnie iku
aran ”Heren XVII, Directeuren utawa Mayores”.
Saben 10 tahun para
Bewindhebber kudu aweh katrangan pelapuran (verslag) bab panyekeling paprentahan
marang Straten Generaal lan para aandeelhouder.
Prau prauné Compagnie
kang dhisik dhéwé mangkat menyang tanah Indhiya dipanggedhéni Van Waerwijck, angkate ing
tahun 1602 uga.
Sakèhing lojiné maskape
maskape lawas banjur didadèkaké lojiné VOC.
Loji utawa factorij iku
wujud kantor diubengi ing gudhang gudhang lan omahè para punggawa. Mungguh
perluné loji mau kanggo tandhon dagangan.
Dagangan mau
diklumpukaké ngentèni tekané prau prau.
Factorij iku terkadhang
kinubeng ing bètèngtembok utawa tanggul, nanging kang mangkono iku ora mesthi,
awit para ratu bangsa bumi kerep ora marengaké.
Kehing factorij saya
wuwuh, nanging terkadhang yèn arep ngadegaké factorij anyar iku nganggo ngesur
ngalahaké wong Portegis dhisik, kayata: nalika tahun 1603 ana ing Banten, ora
lawas ing Gresik, Johor, Patani, Makasar lan Jepara iya dianani factorij.
Factorij ing Patani
perluné kanggo lelawanan karo negara Cina, Jepang lan Indhiya Buri, awit dikira
ngolehaké kauntungan akèh, nanging jebul ora.
Karo Ceylon lan Aceh
Compagnie iya lelawanan dedagangan, nanging sakawit mung sathithik pakolehe.
Dagangan tanah Indhiya
kang ngolehaké kauntungan akèh iya iku bumbu craken, mulané VOC.
kepengin banget mengku kapulowan Moloko, kang iku para nakoda padha diwangsit, supaya merlokaké ngudi bisané nekem kepulowan bumbon craken mau, yèn ora kena dilusi sarana prajangjian iya kantho wasésa.
kepengin banget mengku kapulowan Moloko, kang iku para nakoda padha diwangsit, supaya merlokaké ngudi bisané nekem kepulowan bumbon craken mau, yèn ora kena dilusi sarana prajangjian iya kantho wasésa.
Ing saenggon enggon
angger Compagnie bisa becik karo ratu bangsa bumi mesthi banjur nganakaké
prajangjian bisané lengganan ajeg (monopolie).
Pulo Ambon (cengkeh) iku
pulo kang dhisik dhéwé dadi duwèking Compagnie.
Ora suwé saka kecekele
pulo Ambon ing kuwasané VOC. pulo Bandha Néra (pala) lan Bacan iya banjur kena
diregem.
Marga enggoné menang
perang iku, laku dagang bumbu craken katekem ing kuwasané Compagnie, sabab ana
ing endi endi, angger tanah wus kaayoman mesthi dilarangi lelawanan dedagangan
karo bangsa liya kajaba mung karo VOC. dhéwé sarta regané dagangan dipasthi
(monopolie).
Para aandeelhoudere VOC.
ing tahun 1610 didumi bathi 75%, wujud dhuwit utawa pala, kena milih ing
sakarepe, nuli diedumi manèh 50%, dadi sataun baé tampané para aandeelhouder
gunggung kumpul 132,5%
Nanging kauntungan
samono iku mungguhing satemené kauntungan ing dalem 8 tahun, awit adegé VOC.
wus ana 8 tahun, mangka lagi mbayar anakan sapisan iku.
Ing tahun 1611 para
aandeelhouder tampa manèh 30%, nanging tumekané tahun 1619 wis ora oleh manèh.
Wong wong padha ora
rujuk, yem pambayaring anakan jag jog ora ajeg kaya mangkono iku, terkadhang
akèh banget, terkadhang pirang pirang tahun nyet adhem baé.
Mulané sabakdané tahun
1625 pambayare dipranata, ing sabisa bisa diajegaké. Racaké pambayaring anakan
marang aandeelhouder mau ing saben tahun 18%.
Kajaba panyekeling
dhuwit, cacading paprentahané Compagnie, isih ana manèh, yaiku enggoné kukuh
ngencengi tindaking monoploie, nganti akèh warga VOC. kang metu sala
pakempalan.
Ana sajabaning nagara
Walanda, Compagnie uga duwè mungsuh kang nyumelangi:
1. Bangsa Inggris, iku
ing tahun 1600 wis nganakaké Oost Indische Compagni, sarta ana ing Banten lan
Moloko wis duwè kantor akèh. Ing saenggon enggon
bangsa Inggris tansah mbudi daya bisané ngesur wong Walanda, mung baé enggoné
mungsuh ora wani ngedhèng, awit mundhak ngadekaké gesreking prentah Walanda lan
Inggris.
2. Ing wektu samono VOC.
tansah merangi wong Sepanyol lan Portegis, awit tanah Walanda peperangan lan
bangsa loro mau ana ing Europa.
VOC. lelawanan dagang
karo bangsa Cina sarta Jepang. Ing tahun 1608 ana prau Compagnie loro layar
menyang Jepang. Ana ing kono Compagnie diidini dedagangan lan ngadegaké loji.
Saka rembuge Frankrijk
sarta Inggris, sanadyan Walanda lan Sepanyol ora sida bedhami, nanging ing
tahun 1609 meksa lèrèn anggoné perang, padha sèlèh gegaman ing dalem 12 tahun.
Prakara tanah Indhiya
katemtokaké ing prajangjian, yèn wong Walanda lestari kena ndarbeni jajahan
enggoné ngrebut wong Sepanyol sarta Portegis, nanging siji sijining bangsa ora
kena dedagangan ana ing jajahan kang wus dijègi ing liyan ing wektu awiting
sèlèh gegaman.
Mungguh ing atasé tanah
Indhiya awiting sèlèh gegaman iku kang mesthi kurang luwih let sataun karo ing
Europa, awit tanah Indhiya nganggo ngentèni udhuning dhawuh.
Ana ing Indhiya ketara
banget, yèn wong Sepanyol ora nganggep bedhami sèlèh gegaman iku; dadi VOC. kepeksa tansah tata
tata nyentosani wadyabala lan samekta gegamaning perang.
Bangsa Inggris lan
Portegis sok dibiyantoni ing wong bumi, merangi marang wong Walanda.
VOC. iku enggoné
ngregani bumbon craken saka kepulowan Moloko murah banget, dagangané wong bumi
dhéwé dilarang larang.
Tindak kaya mangkonoiku
ndadèkaké karugiané bangsa bumi, wasana banjur padha dagang colongan lelawanan
lan wong Portegis, Inggris utawa Jawa.
Compagnie muring banget;
kebon kebon pala lan cengkeh akèh kang dibabati minangka paukumaning wong
pribumi.
Wong Bandha banget
muringé, wuwuh wuwuh dibombong wong Inggris. Admiral Verhoeff, utusané VOC.
dicidra dipatèni.
Wasana ing tahun 1609
pulo Bandha malah banjur kena didadèkaké jajahan VOC.
Marga saka pakéwuh warna
warna iku VOC. duwè panému yèn pangrehe kudu kukuh, dikuwasani wong suwiji.
Nganti tumekané wektu
semono, siji sijining loji ana pangrehe dhéwé, para pangreh ora merduli marang
pangrehe loji liyané.
Wiwit tanggal 1
September tahun 1609 sakèhing kantor lan eskader (kapal kapal perang) ing tanah
Indhiya dikuwasani ing
panggedhé suwiji, jenengé Gouverneur Generaal (GG.).
Gouverneur Generaal kang
kawitan yaiku Pieter Both. GG. mau didhawuhi niti priksa kelakuwan, gawéyan lan
uripe para punggawa.
GG. iku panyekele
paprentahan nganggo dibiyantu ing punggawa liya, jenengé Raad van Indie.
Cacahè warganing Raad
van Indie sanga, kang lima tansah dadi kanthining GG., kang papat aran ”Lid”
mirunggan, padha dadi gouvernour ana ing papan liya, enggoné mèlu parepatan
mung yèn ana rembug sing perlu perlu banget.
Pamutusing prakara kang
perlu perlu GG. kudu njaluk rembuge Raad van Indie; wondéné GG. dadi
pangareping parepatan.
Yèn parepatan ora bisa
mutusi, putusané GG. dhéwé wus kanggep apsah. GG. iku uga dadi sénapatining
prajurit Dharatan lan lautan.
Pamanggené Tuwan P. Both
ana ing Ambon. Ana ing Moloko P. Both klakon bisa nggedhékaké panguwasa, gawé
kapitunané wong Sepanyol lan Portegis.
Ing tahun 1613 P. Both
bali menyang tanah Walanda nanging ana pasisiré pulo Mauritus prauné Kèrem, P. Both dadi lan
tiwasé.
G. Reynst jumeneng
gumanti GG. kapilih ing para Bewindhebber, ing tahun 1615 digenteni L. Real.
Dhek samono VOC. lagi karepotan awit wong Inggris saya katon enggoné mungsuh
VOC.
Ana ing Banten
panguwasané wong Onggris tansah mundhak.
Yan Pieterszoon Coen,
Liding Raad van Indie banget sumelangé bok manawa jajahan VOC. bakal direbut
ing wong Inggris.
Ing tahun 1616 wong
Inggris ngjègi pulo Run, jajahané VOC. ing Koloko.
Ing nalika iku JP. Coen
katetepaké nguwasani sakèhing prakarané VOC. ing Tanah Jawa. Coen enggal
tumandang merangi wong Inggris.
Kang iku ndadèkaké
banget panasé wong Inggris sarta Pangéran Ranamenggala ing Banten.
bareng ing tahun 1618
ana kabar yèn loji ing Jepara dirusak déning kawulané Panémbahan Mataram, lan
tetéla banget, wong Inggris, wong Banten lan wong Mataram ayon nedya numpes
wong Walanda, JP. Coen nuli ngalih saka Banten menyang Jakarta, loji ing kono
didadèkaké bètèng.
Ora lawas JP. Coen
ditetepaké dadi Gouverneur Generaal, tahun 1619.
Ing tahun iku wong
Inggris lan Walanda enggoné memungsuhan padha déné ngdhèng.
Kantore wong Inggris kap
adhep adhepan bètèngé wong Walanda ing sapinggire kali Ciliwung iya nuli
disentosani.
Kapale wong Walanda siji
dibeskup Sir Thomas Dale, panggedhéning eskader Inggris. Coen sandika njaluk
baliné, nanging wong Inggris malah mangsuli sugal.
Bètèng Inggris enggal
ditempuh, nganti kena obong, tahun 1618. Ora antara lawas bètèng Walanda
dikepung ing mungsuh.
VOC. karepotan banget,
marga kekurangan prau lan obat mimis.
Wong Jakarta ora ana
kang gelem dadi kuliné; malah wong Jakarta nempuh bètèng Walanda, eskader
Inggris gedhé ana segara dipethukaké prau Walanda, perangé dèdrèg, wasana
kesaput ing wengi.
Esuké JP Coen ora wani
methukaké prau Inggris manèh; putusaning rembug arep menyang
Moloko njaluk bantu lan
njupuk obat mimis.
JP. Coen weling wanti
wanti marang Van den Broecke.
Yèn ana kapepete kepeksa
nungkul, nungkula marang wong Inggris, aja nganti nungkul marang wong Jakarta
utawa Banten.
Kacarita wong Inggris
wus prajangjian lan wong Banten, nedya nempuh bètèng ing Jakarta. Pangéran
Jakarta, Wijaya Krama, gela banget, déné ora diajak rembugan ing wong Banten,
nuli golèk akal bisané ngrebut bètèng dhéwé.
P. van den Broecke
disuruni bojana minangka pratandhaning pamitran.
P.v.d. Broecke kanthi
punggawa pitu kalebu ing gelar, banjur cinekel lan kinunjara. Van Raay sing
nggentèni Van den Broecke dijaluki tebusan, ora mituruti.
Wasana wong Inggris lan
Van den Broecke dhéwé aweh weruh marang wong Walanda supaya masrahna bètèng.
Van Raay kendhak atiné,
nedya nungkul, wekasan ana jalaran kang murungaké sedyané Van
Raay saandhahané.
Wong Banten ora aweh,
yèn bètèng Jakarta tumiba ing wong Inggris.
Pangéran Jakarta
ditungkeb, jajahané kagamblokaké marang Banten.
Rehning wong Banten crah
karo wong Inggris, èskader Inggris mundur saka Jakarta. Bètèng Walanda dikepung
ing wong Banten.
Bareng wong Walanda
ngerti yèn bakal bisa uwal saka ing bebaya, banjur tumandang nyentosani bètèng
manèh.
Bareng wis rampung wong
Walanda padha bungah bungah nganakaké bujana, bètèng Jakarta dijenengi Batawi (tahun 1619).
bareng lungané JP. Coen
wis oleh patang sasi banjur bali nggawa prau nembelas. Prajurit kang ngepung
bètèng ditempuh bubar, kutha Jakarta digempur.
Coen nuli menyang
Banten, wong Banten rumangsa ora kuwagang nglawan P. van den Brocke sakancané
diulungaké.
Sarèhné v. d. Broecke
lan van Raay dianggep kaluputan enggoné netepi wajibe, mulané tampa paukuman
abot saka JP. Coen.
Tanah Jakarta banjur
diaku ing VOC, JP Coen enggal mbangun Kutha Batawi, dipernata lan direjakaké.
Ing sacedhaké palabuhan
didokoki omah, jenengé ”Kasteel” ing kono dununging paprentahané VOC. ing
satanah Indhiya.
Ing sarampungé prang
Jakarta, Coen nedya males marang wong Inngris.
Nanging ing tahun 1620
kabar saka Europa yèn para panggedhéné VOC. ing tanah Walanda rukun karo Compagnie Inggris.
Kang iku ing tanah
Indhiya uga Walanda karo Inggris iya kudu rujuk.
Wosing prajangjian
mangkéné: Siji sijining Compagnie nganggo pawitan dhéwé dhéwé sarta kena
sudagaran ing satanah Indhiya, nanging prajangjian monopolie kang mau mau
dilestarekaké.
kulaké kudu bebarengan,
oleh olehané diparo. mung ing pulo pulo Moloko wong Inggris oleh saprateloné.
Prakara perang dadi
tetanggungané Raad van Defensie, kang dadi wargané wong Walanda lan
Inggris genti genten
saben sasi.
JP. Coen banget ora
senengé déné ana pranatan kaya mangkono iku, awit wong Inggris ora wenang oleh
jajahané VOC, Wong inggis rumangsa
disengiti wong Walanda, mulané ing saoleh oleh rekadaya bisané males marang VOC. Walanda.
Nalika wong Bandha
mogok, kang ngojok ojoki wong Inggris.
Sarèhné ana Eaad van
Defensie warga Inggris ora pati sarujuk ngukum marang kraman mau, JP. Coen
banjur pratela yèn wong Bandha kang wenang ndarbeni iya mung wong Walanda.
JP. Coen nuli mangkat
menyang Bandha, wong bumi diwisésa, dipatèni utawa dibuwang menyang Tanah Jawa.
Pulo pulo Bandha didum
marang para Walanda tilas punggawané Compagnie, nanging diwajibaké nandur pala,
lan pametuné kudu didol marang VOC.
Tindak sawenang wenang
iku dadi cacade JP. Coen.
Ing wiwitané tahun 1623
JP. Coen lèrèh marga saka panjaluké dhéwé.
Kang gumanti jumeneng
GG. saka panudingé Coen iya iku P. de carpentier.
Durung nganti sasasi
enggoné dadi GG., de Carpentier wis nemu reribet, gèsrèk lan wong Inggris.
Ana ing Ambon wong
Jepang bebauning wong Inggris kacekel ing wong Walanda.
Bareng ditliti tliti,
wong Jepang mau blaka yèn wong Inggris wis padha sumpah sumpahan sapunggawané
Jepang nedya numpes wong Walanda lan ngrebut bètèng Victoria.
Tinemuning papriksan
wong Inggris 9 wong Jepang 9 lan wong Portegis siji padha ngakoni, yèn pancèn
duwè niyat kaya ature wong Jepang mau. Nuli diukum kisas.
Karampungané pangreh
Walanda ing Ambon njalari crahing VOC. lan Compagnie Inggris.
Wong Inggris ing pulo
Moloko padha lunga, ngejègi pulo Lagundi ana ing suptan Sundha, nanging sarèhné
akèh kang mati utawa lara, banjur padha ngumpul ing Betawi.
Ora antara lawas wong
Inggris ana ing Betawi ora bisa rukun karo wong Walanda, nuli padha lunga
menyang Banten.
Wiwit adegé kutha Betawi
tansah dibeciki: Coen wis ngadegaké pamulangan sarta murih ajuning dagangan,
njupuki wong Cina saka Banten; kejaba iku Betawi uga dianani pangreh kutha kang
ngiras nyekel pangadilan.
carpentier wiwit
nganakaké pajeg dhuwit kanggo mbecikaké tindhaking piwulang sarta pangadilan
lan manèh gawé yeyasan kanggo mitulungi marang bocah Walanda kang lola.
Pérangan Kang Kaping Pindho
Bab 7
Karajan Mataram Nalika Mumbul Mumbule
1586 – 1601 Panémbahan
Sénapati
|
|
1601 – 1613 Mas
Jolang, Panémbahan Séda
Krapyak
|
1609 – 1614 GG. Both
|
1613 – 1645 Sultan
Agung 9R. Rangsang,
Cakrakusuma)
|
1619 – 1623 GG. JP.
Coen
|
1623 – 1627 GG. De
Carpertier
|
|
1627 – 1629 GG. JP
Coen
|
|
1636 - 1645 GG. Van
Diemen
|
Sadurungé Panémbahan
Sénapati séda wis tinggal weling, yèn kang putra penenggak, Mas Jolang kang
kalilan nampani warisan kraton Mataram, déné putrané pembayun, Pangéran Puger
nrima jumeneng adipati ing Demak, nanging Pangéran Puger besuké ngraman, wasana
asor.
Kejaba perang lan kang
raka, Mas Jolang uga perang karo para adipati ing Bang Wétan. Ing tahun 1613
Sang Panémbahan séda.
sarèhné sédané mentas
lelangen menyang Krapyak, nuli katelah nama Panémbahan Séda Krapyak. sasédané
Panémbahan Séda Krapyak kang gumanti jumeneng nata Radèn Mas Rangsang, ajejuluk
Prabu Pandhita Cakrakusuma.
Nalika jumenengé Kanjeng
Sultan lagi yuswa 22 tahun; ewa semono wis kinurmatan ing para kawula.
Pangastané paprentahan piyambak baé, mung kala kala mundhut rembuge wong kang
pinitaya, lan putusaning rembug banjur didawuhaké marang para panggedhéning nagara.
Sang Prabu bagus sembada
dedeg piadegé, tingale wajar ”mèmper mripating singa” pangagemané pesaja,
nyampingé bathik wernané putih lan biru (ayaké parang rusak), mekuthané putih
(matak?).
Yèn siniwaka, lenggahè
ana ing dhampar cendhana kaapit apit ing pot pot kekembangan. Dhampar mau
dunungé ana ing bangsal kang ajrambah jobin, dawa ambaning jrambah kira kira
3 mèter.
Para kang séba nyadhong
dhawuh, ngubengi bangsal mau, kehe kira kira 300 utawa 400, kabèh padha sila
makidupuh tanpa nganggo lèmèk, lan ora ana kang udut utawa nginang.
Sinéwaka kaya mangkono
mau ing dalem saminggu kaping pindho utawa luwih, para abdi dalem kang ora
ngadhep nalika pinuju sinéwaka, utawa kang duwè laku ora patut, padha
kagantungan paukuman abot.
Dadi uripe para
priyagung ing Karta iku ora merdika kaya adipati ing sajabaning Karta.
Para adipati mau akèh
kang sawenang, anggugu ing sakarepe dhéwé, wong cilik kang rekasa, padha
dipeksa ngetokaké pajeg akèh.
Kersané Sultan Agung
Tanah Jawa iki kabèh karéha marang Mataram, senadyan bakal perang kang nganti
suwé utawa ngetokaké wragad akèh iya bakal ditemah, mung angger bisa kelakon.
Mungguh mungsuhe ana
telu yaiku: para ratu ing Bang Wétan lan Madura, ratu ing Banten sarta Kumpeni.
Déné Cirebon wis nungkul
marang Mataram, wiwit tahun 1619.
nalika tahun 1615
Kangjeng Sultan nelukaké Lumajang, Malang lan panggonan sawatara manèh.
Sawisé iku Surabaya,
Pasuruwan, Tuban, Wirasaba (Majaagung), Japan (Majakerta), Lasem,
Brondong, Arisbaya
(Majaagung) lan Sumenep, banjur prajangjian ngumpul dadi siji, perlu bebarengan
nempuh Mataram. Nanging perangé kasoran.
Ing tahun 1617 Sultan
Agung mbedhah Pasuruwan, ing tahun 1618 Pajang, lan ing tahun 1619 Tuban.
Pangepungé kutha Surabaya ing tahun 1622 ora oleh gawé, nanging bareng ing
tahun 1623 Madura kena dikalahaké, Sultan Agung ngajati mbedhah Surabaya manèh.
nalika iku Sultan Agung
manggih akal, ora adoh saka cawangané kali Brantas, kali Surabaya dibendung.
banyu sethithik kang
isih mili menyang Surabaya dibuwangi bathang lan bosokaning tetuwuhan, amrih
wong Surabaya padha ketaman ing lelara.
Jalaran saka reka iku
wong Surabaya kepeksa nungkul, awit alané banyu mau, miturut crita, wongé
Surabaya kang kehe 50
60.000 iku mung kari 1.000.
wasana Tanah Jawa Wétan
lan Tanah Jawa Tengah dadi kaerèh ing Mataram. Ing tahun 1625 Kangjeng Sultan
banjur ajejuluk Susuhunan.
Tepungé VOC. karo
Mataram iku molah malih.Ing wiwitané padha becik.
Sultan Agung nerusaké
prajangjiané kang rama, yaiku: VOC. kena ngedegaké loji ana ing
Jepara.
Nalika iku Sultan Agung ngandika
karo utusaning Compagnie: ”Aku sumurup, yèn tumekamu ing kéné ora nedya
nelukaké Tanah Jawa”.
Enggoné Walanda manggon
ing Jepara iku mung supaya bisa ngieimaké beras.
nanging ing prakara iku
wong Walanda tansah digawé pakéwuh déning Baureksa, bupati ing
Kendhal.
Malah baureksa lan
bupati liyané padha ngreka daya, amrih wong Walanda aja menyang Karta sapatemon
karo Sang Prabu.
Awit saka iku VOC. lan
para bupati padha congkrah.
Ing sawijining dina
Baureksa nukup wong Walanda, ana sawatara kang dipatèni lan ana pitulas kang
dikunjara.
Nalika iku Coen dhawuh
ngobong Jepara, iya klakon kobong saperangan (tahun 1618). Ing
wektu semono Sultan
Agung lagi perang ana ing Bang Wétan lan ora menggalih apa kang klakon ing
Jepara.
bareng Coen ing tahun
1619 yasa kutha Betawi, lan Jakarta wis katekem ing tangané bangsa Walanda,
sultan Agung muring banget marang VOC.
Ora antara lawas dhawuh
nglarangi adol beras marang Compagnie, amarga Coen wani wani aweh mriyem marang
wong Surabaya.
Sanadyan mengkonoa meksa
ora dadi perang, awit sapisan Sultan Agung nedya golèk reka bisané wong Walanda ngakoni yèn
kebawah Mataram, nganggo sarana kang alus, lan ping pindhoné samangsa dadi
perang wong Walanda kuwatir yèn banjur ora bisa oleh beras babar pisan.
nalika Sultan Agung ngajak
Walanda bebarengan mbedhah Banten, wong Walanda ora gelem, awit VOC, ora
pracaya marang wong Mataram, marga Walanda wis ngrebut layang, kang surasané:
”Sultan Agung bakal mbedhah Banten, sawusé iku banjur ngalahaké Betwi”.
Banten lan Mataram iku
tansah memungsuhan, nanging Sultan Agung ora bisa ngalahaké, jalaran nalika iku
prauné wong Jawa ora sepiraa kèhé lan mlaku dharat dalané angèl banget.
Ing Tanah Jawa Kulon
kang teluk marang Mataram mung ing Sumedhang (Priyangan) lan Cirebon. Nalika
JP. Coen jumeneng GG. kang kapindhoné ing tahun 1628, ana utusan saka Mataram
menyang Compagnie duwè panjaluk mangkéné: Sapisan Panémbahan enggoné arep
nempuh Banten mundhut tulung marang Compagnie, kapindhoné JP. Coen didhawuhi
utusan menyang Mataram ngaturaké bulu bekti.
Panjaluk iku mau loro
loroné ora dituruti.
Ing sasi Agustus wayah
bengi kasteel ing Betawi ditempuh ing bala Mataram saka pelabuhan.
Ing dharatan ana baris
gedhé kang ngepung kutha Betawi. Mangka cacahing prajurit Compagnie mung 3.800.
Nuli JP. Coen tekad
tekadan nempuh, prajurit Jawa bubar, malah banjur kepeksa mundur, awit wis
ngancik mangsa udan tur nganggo kekurangan pangan.
Ing sasi April tahun
1629 ana utusan saka Mataram aran Warga ketemu GG. JP. Coen, jarené perlu
rembugan arep bedhami.
JP. Coen wis ngerti yèn
Warga iku satemené telik, banjur terus dicekel.
Bareng ditakoni, prasaja
yèn wong Mataram wis nglakokaké wadyabala manèh lan murih aja nganti kekurangan
pangan kaya kang uwis, ing Tegal wis disedhiyani tandhon beras.
JP. Coen terus dhawuh
ngobongi tandhon beras mau.
Wusana bareng prajurit
Mataram teka ing wewengkon Betawi enggal baé enggoné kentekan pangan. Wadyabala
Mataram wiwit gawé larèn nganti ketug sacedhaké kutha, JP. Coen nuli dhawuh
ngrusak larèn mau.
Sarèhné bala Mataram uga
ketrajang lelara, wusana kepeksa mundur.
Wiwit ing wektu iku
karajan Mataram wis ora wani nempuh marang kutha Betawi.
Ewa déné Sultan Agung
sabisa bisa tansah ngarah gawé kapitunané Compagnie, kayata wong Mataram
dilarangi dagang beras menyang Betawi, mangka Compagnie butuh banget.
utusan saka Betawi
menyang Karta padha dicekel, sarta direngkuh abdi telukan, malah sawènèh ana
kang dipatèni.
Bareng sabedhahè kutha
Malaka tahun 1641, wong Jawa ora kena dagang beras ana ing kono, dipeksa dagang
menyang pelabuhan Betawi.
Senadyan Sultan Agung
durung karsa rukun, ewa déné kawula Mataram diidini lelawanan dedagangan manèh
lan Compagnie ing Betawi.
Wasana ing tahun 1646
Sultan Agung séda, wiwit ing wektu iku Mataram banjur rukun baé lan
Compagnie.
Karsané Sultan Agung
arep ngerèhaké Tanah Jawa kabèh iku wis akèh kelakoné, nanging perang mau
ndadèkaké karusakan ing Tanah Jawa.
Nalika utusané VOC. ing
tahun 1613 padha menyang Karta, para utusan padha éram ndeleng kehing wong ing
kutha kutha, kehing beras pari apa déné kehing wit witan tuwin tetanduran kang
metu kasile, nanging bareng antara limalas tahun manèh, akèh tanah tanah kang
ora
kadunungan wong,
panggonan panggonan kang katrajang ing prang padha nandang paceklik lan kaambah
ing pageblug.
Mulané mengkono, marga
Sultan Agung iku nggoné arep nggayuh karsané iku nganggo sarana kang
nggegirisi, kayata: kabèh kawula kudu mèlu perang, durung nganti perang wong
wong mau wis akèh kang tiwas ana ing dalan.
Gampang yèn mung arep
bisa ngira ngira kehing prajurit kang dilurugaké, yèn ngélingi pangepungé kutha
Betawi kang ping pindhoné.
Nalika iku ana prajurit
80.000 lan sing bali menyang Mataram durung ana seprapate. Nalika nglurug
Madura, kehing prajurit nganti 160.000.
Yèn ana wong sabangsa
kalah perangé, kerep kelakon wong kabèh mau kapeksa ninggal tanahè. Nalika
bedhahè Madura, kutha kutha lan désa désa ing kono meh kabèh dirusak, para
ratuné dipatèni, wongé cilik ana 40.000 kang dipeksa ngalih menyang Gresik lan
Jaratan, jalaran ing kutha loro mau, marga saka perang kang uwis uwis meh ora
kadunungan ing wong.
Adipati ing Sumedhang
kapeksa urun bala akèh banget, nganti ing negarané (Priyangan) meh entek wongé.
Sakalahè Wirasaba
bupatiné kablenegaké ing banyu nganti tumeka ing pati, lan wong cilik diboyongi
menyang Banyumas.
Sultan Agung iku ora
ngajeni nyawaning wong, nalika campuhe wadyabala Mataram ana ing Surabaya iku
wong Mataram kang mati 40.000 lan Kangjeng Sultan iya ayem baé, pangandikané:
tanah Mataram isih sugih wong.
Jalaran kang mangkono
mau wong cilik padha ora bisa nggarap sawah, regané beras saya larang lan wongé
saya ora kacukupan. wuwuh wuwuh kaambah ing pagering, mulané ing tahun
1618 lan 1626 akèh
padésan ing Tanah Jawa kang wongé mung kari 1/3, kang 2/3 padha mati. Wragad
perang iku iya ora sethithik, lan sing kudu nganakaké iya wong cilik, Sultan
Agung ora kagungan welas marang mungsuh, malah sénapati lan prajurite dhéwé iya
sok kapatrapan paukuman kang ora murwat, yaiku yèn perangé kalah.
Miturut crita, saundure
wadyabala saka Betawi, Sultan Agung dhawuh matèni wong 4.000; wong samono mau
kalebu para garwané baureksa, kang tiwas ana ing peprangan.
Nalika perang Mataram
JP. Coen wis kraos gerah, nanging meksa nyenapati ing perang, dadi kasengka
banget.
Wasana ing tanggal 20
September 1629 gerahè banget dadakan, nganti dadi lan tiwasé.
Wis tetéla banget yèn
tujuné Compagnie nganti seprono mung murih ajuning dedagangané. Sarèhné kang
dikukuhi banget pranatan monopolie, mulané kudu bisa mbalekaké panémpuhe wong
Europa liyané.
Bisané kelakon, mung yèn
prajurite dharatan lan lautan sentosa, perlu kanggo ngukuhi kantor kantor ing
Betawi, lan uga kanggo nanggulang ardané Mataram.
Coen iku kena diarani
wong pinunjul, katandha nalikané adegé Betawi bisa ngunduraké
ardaning mungsuh nganti
kaping pindho (Inggris lan Mataram) senadyan tansah karoban lawan, tindaké ana
ing Moloko tetep diarani siya, ewadéné meksa klebu wong ambek sudira ing
pakéwuh lan ora wegahan.
Enggoné nglabuhi tanah
wutah rahè tanpa pamrih nganti tekan ing pati.
Sasédané GG. JP. Coen
kang gumanti J. Specx (tahun 1629 – 1632) tumuli H. Brouwer 9tahun
1632 – 1636).
Wiwit adegé A. van
Diemen dadi GG., Compagnie ngancik ndedel dedelé, awit van Diemen pancèn GG. kang cakep ing bab
sakabèhe.
Dhek samana VOC. perang
manèh lan mungsuhe lawas yaiku bangsa Portegis.
Ing tahun 1638 jajahané
wong Portegis ing Ceylon karebut ing sénapatining VOC. banjur
Compagnie diidini
ngadegaké bètèng lan nindakaké monopolie daganagan manis jangan.
Ora antara suwé bètèng
Malaka, kang kalebu sentosa banget, kinepung wakul lan diperangi bala
VOC.
Nganti suwé wong
Portegis panggah. Ing tahun 1641 sénapati Walanda Caerteku dhawuh ngrangsang
bètèng, wasana bedhah.
Ing ngatasé wong
Portegis ilangé kutha Malaka iku kerugian gedhé banget.
sarèhné banjur uga
kelangan jajahan ing pasisiré tkatah Coromandel lan Malabar, wong
Portegal prasasat tanpa
panguwasa ana ing tanah Asia.
nalika bedhami ing tahun
1641 wong Portegis dipeksa nuruti baé.
Mungguh ing ngatasé
Compagnie, bisa oleh kutha Malaka kauntungan gedhé, awit ndadèkaké wediné para
ratu bangsa bumi kabèh. Padagangané Malaka ngalih menyang Betawi.
Nalika jamané GG. van
Diemen kutha ing Betawi digedhèkaké lan dibecikaké.
Jiwané 9.000, wong
Walanda 3.000 luwih.
Ing sajabané kutha wiwit
akèh pasanggrahané para gedhé. Ing sajroning kutha wong laku dagang maju
banget.
Kacarita karajan Mataram
ing wektu iku banjur rukun baé lan Compagnie.
Ing tahun 1646 VOC.
prajangjian karo Mataram (nalika jumenengé Mangkurat I). Ing saben tahun
Compagnie kudu nglakokaké utusan menyang Mataram.
Wong Jawa kena
dedagangan ing sadhengah panggonan kejaba ing Moloko. VOC. lan Mataram padha
déné ora kena ngrewangi mungsuhe.
Ing sabakdané tahun 1629
kerep baé Banten memungsuhan lan Betawi, marga wong Banten ambubrah
monopoliening VOC. karo wong Moloko.
Pelabuhan banten kerep
banget dibarisi ing prau perang Walanda, dadi kutha Banten padagangané mati.
Ing tahun 1645 Banten
gawé prajangjian lan VOC.
Dadi tetéla yèn
panguwasané Compagnie tansah mundhak gedhé.
GG. van Diemen arep
nggedhékaké padagangan ing tanah Cina lan Jepang.
Ing tahun 1642 ana wong
Walanda, aran Abel Tasman njajah ngétan nemu pulo pulo anyar ing wewengkoné
Australia iya iku Nieuw Zeeland lan Van Diemensland (saiki aran Tasmania).
Tanah australia diarani Nieuw Holland.
nalika jaman Sultan
Agung ana owah owahan bab umuring tahun.
Kang dienggo tumekané
jaman iku diarani tahun Saka, umure kaya déné tahun Christen ((+/- 365 dina) wiwite tahun nalika
tahun christen wis tekan angka 78.
Wiwit tahun Saka 1555 (=
8 Juli 1633) umure disalini manut lakuning rembulan ( 1 tahun = 355 dina)
dicocogaké karo tahun
Arab kang dhèk samono wis tekan angka 1.043.
Tumekaning saiki kabèh
mau isih dipacak ana almenak, kayata: 1 januari 1925 = 5 Jumadilakir Dal
Windu Sengara 1855
(Jawa) = 5 Jumadilakir 1343 (Arab).
Pérangan Kang Kaping Pindho
Bab 8
Kraman ing Moloko (1650 – 1653) Mataram Jamané Amangkurat I lan
Amangkurat II. Kraman Trunajaya.
Perang Banten.
1645 – 1677 Mangkurat
I
|
1650 – 1653 GG.
Reiners
|
1677 – 1703 Mangkurat
II
|
1653 – 1678 GG.
Maetsuyker
|
1678 – 1681 GG.
Rijklof van Goens
|
|
1681 – 1684 GG.
Speelman
|
Dhek jamané GG. van
Diemens VOC. ana ing pulo pulo Moloko nemu reribet, marga saka anané monopolie,
tanah moloko suda banget karaharjané, wong bumi padha ngrekasa uripe.
Wong cilik ora gelem
netepi prajangjiané monopolie, padha laku dagang colongan. Punggawané VOC.
nyirep kraman kanthi tindak keras.
Nuli wong Maloko
dibiyantu ing Sultan Ternate, mulané saya ndadra.
Wasana GG. van Diemens
tumindak dhéwé, tindaké keras nanging ndalan, temahan kraman bisa mendhak.
Ing nalika jamané GG.
Reiners (tahun 1650 – 1653) ing Ternate lan Ambon ana kraman manèh kang marga
saka pangojok ojoke wong Makasar.
Wong bumi padha
nggrundel ora trima, awit A. de Vlaming, Gouverneur ing kapulowan Moloko dhawuh
mababadi tanduran bumbu craken kang dianggep turah, murih ora ngedhunaké regané
dagangan.
Yèn wong bumi ora
nuruti, prajurit VOC. lelayaran mrana ngrampungi pasulayan kantho wasésa
(hongi).
Enggoné nyirep kraman A.
de Vlaming kanthi kekerasan, akèh wong kang dipatèni utawa dibuwang . Wasana pulo pulo akèh kang suwung.
Wiwit ing wektu iku
dikenakaké nandur cengkeh mung wong ing Ambon lan pulo pulo cilik sisih wétan,
kang kena nandur pala mung wong ing Bandha.
Amarga saka anané
planggeran mau wong bumi akèh kang padha kemlaratan. Wasana ora ana sranané
kanggo mbangkang manèh.
Bareng Moloko wis
tentrem, nalika kang jumeneng GG. Maetsuycker VOC. merangi Makasar. Hasanudin,
ratu ing Makasar tansah nulungi wong bumi ing Moloko.
manèhe VOC. ora oleh
idin ngadegaké loji ana ing karajan Makasar. Enggoné mumungsuhan VOC. lan
Hasanudin nganti ambal kaping telu. Wekasané ing tahun 1667 Cornelis Speelman
didhawuhi nandangi Hasanudin.
Aru Palaka ratu ing
palaka mbantu Compagnie, jalaran karajané direbut kagamblokaké marang.
Makasar, rama lan eyangé
Aru Palaka kapatènan ing Ratu Makasar.
Putusaning perang
Hasanudin kapeksa nganggep prajangjiané VOC. tahun 1667. Miturut jenengé papan
prajangjian mau diarani prajangjian ing Bonggaya.
Bedhahè Makasar iku ing
atasé VOC. akèh banget pakolehe, awit iku dadi dhedhasaring panguwasa ana ing
Celebes sarta pamengkuné marang sakabèhing pulo pulo ing Moloko. Minangka
ganjaran Aru Palaka didadèkaké ratu ing Boné.
Surasané prajangjian ing
Bonggaya prakara warna warna, kayata: Makasar lan Goa ngakoni pangayomané VOC.
apa déné Florès lan Sumbawa mari dadi jajahané Makasar.
bangsa manca kang kena
dedagangan ing Moloko mung VOC. baé. Wong Makasar kudu nglèrèni enggoné
lelawanan dedagangan lan Moloko.
Sasédané Sultan Agung
ing Mataram tansah ana kraman utawa perang, ndadèkaké gempaling karajan. Kang
misuwur iya iku kramané Trunajaya, sebabe mangkéné:
1. Pangéran Arya Prabu
Adi Mataram kang nggentèni Sultan Agung, jejuluk Sunan Mangkurat I, kapinteran
lan kekencenganing karsa ora mantra mantra timbang lan kang rama.
Sarèhné wegah
memungsuhan lan Compagnie, ing tahun 1646 lan 1652 prajangjian pamitran lan
VOC.
Surasané prajangjian
1652 ana kang nyebutaké bab tapel watesé jajahaning Compagnie sisih wétan, iya
iku kali Citarum.
Ing tanah Mataram akèh
para gedhé kang nggrundel ora narima marang tindaké
Mangkurat mau.
2. Sunan Mangkurat ala
banget pangrehe praja, jalaran ketungkul mbujeng marang kamukten nganti
nukulaké panggalih siya.
Para kawula gedhé cilik
ora ana kang njenjem uripe, jalaran saka siyané Sang Prabu. Nalika jumeneng
anyar anyaran nenumpesi mitrané kang rama akèh.
Saking kalulute marang
pakareman kang nistha nganti wentala mutahaké getihe wong kang tanpa dosa.
Kaya déné nalika garwané
kekasih séda, nuli dhawuh nyekel wong wadon 100 dikurung ing pasareyan nganti
mati kaliren.
3. Ing Madura ana
sawijining Pangéran kang duwè tekad arep ngraman, manggedhéni para gedhé ing
Mataram lan Madura,
merangi Mangkurat.
Pangéran mau wayahè
Cakraningrat I ing Sampang saking amoeyan, jenengé Trunajaya.
Senadyan Trunajaya ora
nduwèni waris kadipatèn, ewa déné ngarah jumeneng adipati ing Madura.
Nalika kang paman jumeneng adipati, jejuluk Cakraningrat II gampang baé Trunajaya enggoné ngelun wong Madura, awit sang adipati tansah ana ing Mataram baé.
Nalika kang paman jumeneng adipati, jejuluk Cakraningrat II gampang baé Trunajaya enggoné ngelun wong Madura, awit sang adipati tansah ana ing Mataram baé.
Ing tahun 1674 kraman
wis ngrebda banget. Trunajaya dibantu ing wong Makasar kang padha lunga saka
tanahè dhéwé ngalambrang, gawéné mbebajak.
Tanah Jawa Wétan enggal
ditelukaké.
Bareng kraman saya
mengulon, Mangkurat I saya kuwatir, nuli mundhut pitulungané Compagnie. Prentah
ing Betawi kang sakawit mangu mangu, nanging bareng saya krasa kapitunan
enggoné dedagangan marga saka panggawéning kraman, ing wasanané gelem tetulung.
Ing kawitané prajurit
Walanda kerep bisa mbalekaké kraman saka sawenehing panggonan, nanging saya
suwé saya cabar, kraman saya maju, tanah pasisir lor lan Tanah Jawa Tengah
pasisir wétan wis katekem ing kraman, Trunajaya banjur akadhaton ing Kedhiri.
Prentah ing Betawi wiwit
anggraita yèn pananggulanging kraman Trunajaya kudu ditumeni. Ing tahun 1677
ana wadyabala Compagnie menyang Jepara, disénapatèni Cornelis Speelman.
Dhisike trunajaya arep
dirukun, nanging ora gelem. C Speelman nuli prajangjian: lan Sunan Mangkurat I,
surasaning prajangjian: Compagnie bakal mitulungi Mangkurat, nanging njaluk
liru ragading perang, undhaking jajahan, lan wewenang ing prakara dedagangan.
Speelman banjur wiwit
merangi kraman, nanging mung bisa ngejègi Surabaya, déné jajahané Trunajaya saya mundhak,
malah wis bisa nggepuk Karta, kutha larajaning Mataram.
Upacaraning kraton
diboyong menyang Kedhiri. Sunan Mangkurat kèngser, tindak mangulon didherekaké
ing Sang Pangéran Adipati Anom.
Mungguh kramané Kangjeng
Sunan mau nedya ketemu panggedhéning Compagnie ing Jepara, nanging ana ing
dalan séda (tahun 1677) kasarekaké ing Tegal Arum.
Nganti saprené Mangkurat
I isih katelah nama Sunan Mangkurat Tegal Arum.
sasédané Sunan Mangkurat
I Sang Pangéran Adipati Anom gumanti jumeneng nata, jejuluk Sunan Mangkurat II,
nanging sasat ora jumeneng ratu, awit kang nganggep mung para kawula lang
nderekaké, malah kang rayi Sang Pangéran Puger, kang ana Mataram iya ngaku
jumeneng Sunan.
Sunan Mangkurat II
banjur tindak menyang Jepara, mundhut tulung marang Compagnie, ngèstokaké
dhawuhe kang rama.
C. Speelman saguh
mitulungi, nanging nganggo prajanji.
Wosing prajangjian
Jepara:
VOC. nganggep ratu
marang Mangkurat II
VOC. kena dedagangan ing
satanah Mataram, kena nglebokaké dedagangan ora wenang dijaluki beya.
jajahan VOC. mangidul
tekan segara, mangétan tekan Cimanuk, apadéné kutha Semarang sawewengkoné.
GG. Maetsuycker lan keh
kehing para liding Raad van Indie ora rujuk karo kareping para Bewindhebber,
pangrehing VOC. ana ing tanah Walanda; aliya saka iku Trunajaya wis kegedhén
panguwasané, mangka Sunan Mangkurat II wus prasasat tanpa daya, wuwuh wuwuh
prentah ing Betawi lagi karepotan ora bisa oleh
pitulungan saka nagara Walanda, tur nemu pakéwuh karo Banten.
Ing tahun 1678 GG.
maetsuycker séda digenteni Rijkloff van Goens. Priyagung iku nemeni enggoné
nandangi Banten.
Rijkloff lan Speelman
padha sabiyantu ngrampungi kraman Trunajaya, aja nganti kedhisikan ditempuh
wong Banten.
Rijkloff van Goens
banjur ngutus wadyabala gedhé menyang Tanah Jawa Tengah nglurugi Trunajaya.
Trunajaya iya metukaké, nanging suwé suwé keplayu marang Kedhiri.
Kedhiri nuli dibedhah
klawan rekasa, nanging Trunajaya oncat ngungsi marang pagunungan saloré gunung
Kelut.
Kapitan Ambon aran
Jonker kautus ing Kangjeng Susuhunan ngelut playuné Trunajaya. Dalan dalan
sakubengé pandhelikané Trunajaya dijaga prajurit, wusana Trunajaya nungkul.
Kangjeng Susuhunan arep priksa marang Trunajaya nanging bareng disowanaké ing
ngarsané, nuli diperjaya ing Sang Prabu piyambak (tahun 1680).
Senadyan ing tahun 1652
wis ditemtokaké yèn Cisédané kang dadi tapel watesé Banten lan jajahan VOC., ewa déné wong
Banten iya ora wedi njejarah, mbegal ing sawétané Cisédané. Ing tahun 1656
kelakon dadi perang nganti tumeka tahun 1659.
Ing salebaring perang
mau VOC. meksa durung rukun karo Banten.
Ing wektu samono kang
jumeneng ing Banten Sultan Agung Abul Fatah utawa Tirtayasa.
Sang Prabu pancèn ratu
peng pengan, kang diudi mumbuling negara lan undhaking jajahan, mulané sengit
banget marang Compagnie, awit digalih ngalang alangi pangelaring jajahan.
Saka pambudidayané
Sultan Agung kelakon kutha Banten bisa reja lan ramé.
Wong Inggris, Denmarken
lan Prasman padha oleh idin dedagangan ana ing Banten.
nalika kraman Trunajaya
Sultan Agung ora gelem nganggep ratu marang Mangkurat II lan mitulungi marang
Makasar mungsuhe VOC.
Pangarep arepe yèn
prajurit VOC., suda banget, wong Walanda banjur gampang kalahè karo Banten.
Ing sesirepe kraman mau
rehné GG. Spellman wis mangerti sedyané Sultan Agung yaiku arep enggal merangi
Betawi, mulané banjur tata tata.
Kabeneran banget ing
atasé VOC. ing tahun 1682 ing Banten ana geger, jalaran Sang Pangéran Adipati
Anom Abdul Kahar (banjur jejuluk Sultan Haji) lan rayiné Sang Pangéran Purbaya
rebut kalenggahan Pangéran pati, iya iku biyantu kang rama ngasta
paprentahaning negara.
Sultan Haji rekasa
banget, awit Sultan Agung mbiyantu Purbaya, nuli Sultan Haji njaluk tulung
marang VOC., kang saguh
arepnulungi, jangji wong Walanda ing Banten oleh monopolie. Sultan Agung banjur
keplayu dioyak ing prajuri Compagnie.
bareng kecekel dikunjara
ana ing Betawi nganti tekan ing sédané (tahun 1692).
Wosé prajangjian ing
tahun 1684 wong Inggris lunga saka Banten, nuli ngalih menyang Bengkulen.
Kejaba iku VOC. wenang mèlu ngrembug ruwet rentenging nagara ing Banten.
Kejaba iku VOC. wenang mèlu ngrembug ruwet rentenging nagara ing Banten.
Wiwit ing jaman iku
Cirebon uga mèlu ngaub marang VOC.
Pérangan Kang Kaping Pindho
Bab 9
Mataram Nalika Perang Rebut Kaprabon
Kang Sapisan (tahun 1704 – 1708)
lan Kapindho (tahun 1719 – 1723)
1703 – 1704 (1708)
Sunan Mas,
Mangkurat III
|
1691 – 1704 GG. van
Outhoorn
|
1704 1719 Pangéran
Puger,
Pakubuwana I
|
1705 – 1706 GG. van
Horn
|
1719 -1727 Prabu
Mangkurat IV
|
Kang anjalari perang
rebut kaprabon kang sapisan iya iku congkrahè Sunan Mas karo Pangéran Puger,
apa déné éra éru marga saka panggawéné Untung Surapati.
Untung Surapai iku batur
tukon saka ing Bali, wis dadi prajurit ing Betawi, diunggahahè dadi
Litnan manggedhéni
prajurit Bali sagolongan.
Nalika perang Banten
Untung minggat ndherek Sultan Agung ing Banten, salebaring perang nuli nggawa
kancané sawatara klambrangan ana ing bawah Priyangan, gawéné njarah rayah.
Bareng dioyak ing prajurit VOC. Untung Surapati sakancané Bali mlayu mangétan
nyuwun pangauban marang Sunan Mataram.
Senadyan Untung Surapati
mungsuhing VOC., ana ing Kartasura ditampani becik malah dadi andhel andhel GG.
Champhuys nuli utusan Mayoor Taak menyang Kartasura perlu nyekel Suntung
Surapati lan nagih utangé Marang marang VOC.
Nalika prajurit Walanda
teka ing kutha, wong Jawa lan wong Bali wis perang dhéwékan. Sasuwéné ing
paperangan geger gegeran, Mayoor Tak di kroyok ing gegaman, prajurit 70 kang
mati. Untung Surapati sakancané bablas mlayu mangétan.
Ana ing Pasuruwan Untung
Surapati ngedegaké karajan.
Untung Surapati jumeneng
adipati jejuluk Wiranagaram jajahané saya jembar, nenelukaké ing sakiwa tengené
malah nganti tekan ing Kedhiri,
Sarèhné Untung Surapati
saya ndadra, Mangkurat II minta sraya marang VOC. nanging GG. van Outhoorn durung
mituruti.
Nalika semana ing
saTanah Jawa akèh sekaitan nglawan wong Walanda.
Sawènèhing panggonan
disebari layang nyalawadi kang ngemu rasa ngojok ojoki numpes wong ”kapir”.
Akeh priyagung Banten
lan Mataram sing padha mbiyantu sekaitan iku.
Malah ana wong Malayu
saka Sumatra aran Ibnu Iskandar kang mèlu dadi penuntuné sekaitan mau, nglurugi
Betawi nggawa prau akèh.
Bareng konangan ing
Walanda banjur ditempuh rusak bebarisaning prau. Prakara iku njalari enggoné
VOC. ora gelem ngrewangi Mangkurat II.
Ing tahun 1703 Mangkurat
II séda, kang gumanti jumeneng, Sunan Mas utawa Mangkurat III; marga saka
cacadingsampeyan, uga katelah asma Sunan Kencèt.
Sunan Mas congkrah lan
pamané Pangéran Puger, mungguh kang dadi jalarané iya saka siyané Kangjeng Sunan.
Sunan Mas iku pancèn
misuwur siya lan sawenang wenang tindaké.
Pangéran puger lolos
saka Kartasura, tindak menyang Semarang mundhut pitulungan Compagnie. Sunan Mas
wis rambah rambah kirim layang menyang Betawi, mundhut balining pamané, nanging
ora direwes, awit paréntah ngerti yèn Sunan Mas sekutu lan Untung Surapati
nedya nglawan Compagnie.
Paréntah Betawi uga ora
gelem nganggep Sunan marang Mangkurat III; kang dianggep malah Pangéran Puger, awit
Sang Pangéran ana ing Semarang uga wis kaangkat Sunan déning para priyagung
akèh, jejuluk Sunan Paku Buwana.
Anané perang rebut
kaprabon iku wiwit ing tahun 1704, tekan tahun 1708.
Marga saka pitulungané
VOC. Paku Buwana bisa lestari jumeneng ratu, nanging miturut perjanjian ing
tahun 1705 jajahané VOC. dielar mangétan, watesé sisih lor Cilosari, ing sisih
kidul Cidhonan ing Cilacap.
Sunan Mataram wis ora
duwèni wewenang ing atasé tanah Sumenep lan Pamekasan. VOC. diwenangke kena
sediya prajurit ing Kartasura manèh.
Nalika Kartasura
ditekani wadyabala Walanda, Sunan Mas lolos mangétan mundhut pitulungan marang Untung Surapati.
Ing tahun 1706 prajurit
VOC. kang disénapatèni Knol nempuh ing Bangil, yaiku bètèngé Untung Surapati kang santosa
dhéwé.
Ing Bangil bedhah,
nanging untung Surapati ora kecekel, mung baé amarga ketaton ora antara lawas
mati.
Ing tahun 1707 ana
prajurit VOC. nglurug mangétan manèh merangi para anaké Untung Surapai kang
mbiyantu Sunan Mas.
Ing tahun 1708 Sunan Mas asrah bongkokan marang Knol, nuli kakéndhang menyang Ceylon. Ing tahun 1719 Paku Buwana I séda, njalari perang rebut kaprabon kang kapindho.
Para sadhereke Sunan anyar Prabu Mangkurat IV padha mèrèkaké nganti nganakaké perang.
Ing tahun 1708 Sunan Mas asrah bongkokan marang Knol, nuli kakéndhang menyang Ceylon. Ing tahun 1719 Paku Buwana I séda, njalari perang rebut kaprabon kang kapindho.
Para sadhereke Sunan anyar Prabu Mangkurat IV padha mèrèkaké nganti nganakaké perang.
VOC. mitulungi marang
Mangkurat IV. Para panganjure kraman padha dibuwang menyang Ceylon utawa
menyang jajahan Compagnie ing Afrik sisih kidul (Kaapkolonie).
Taruhan Bola |
Pérangan Kang Kaping Pindho
Bab 10
Kaanané VOC Wiwit Tengahè Abad 17
Tumekané Tengahè Abad 18
Nalika J. Maetsuycker
madeg dadi Gouverneur Generaal (tahun 1653 – 1678) jajahan darbeke
Compagnie wis rada akèh.
Betawi lan wewengkoné,
wiwit tahun 1619
Kutha Malaka lan
wewengkoné, tahun 1641
Ambon, Kepiloan Bandha,
Makasar, tahun 1667
Punto de Gale lan
Legombo ing Ceylon, tahun 1658
Tlatah tlatahané pasisir
Coro9mandel, lan Malabar, tahun 1661
Kejaba iku VOC. iya duwè
kantor ing pasisiré sunglon Persi, ing
Benggala, Siyem, Formosa lan
Decima.
Saking jembaring jajahan
lan kehing kauntungan VOC. bisa sugih lan kuwasa.
Para aandeelhouder wis
akèh banget bathiné, ngungkuli bathen kang wis katemtokaké, iya iku
12,5%.
Ing tahun 1642
bageyaning Bathi nganti mundhak tekan 50%, VOC. dadi ndedel, ing saantarané
tahun 1630 lan tahun 1650 bisa tikel 3 utawa 4.
Kauntungané VOC. iku
jalaran saka pranatan monopolie.
Marga saka monopolie mau
VOC. bisa kulak murah lan yèn dodolan dilarang larangaké. Upama bumbu craken:
pangulaké pala sa”pun” terkadhang mung 7,5 sèn, pangedole 3,5 rupiyah.
Pangulaké cengkeh sa ”pun”
20 sèn, pangedole sok 10 rupiyah.
Pangrehing VOC.
(Bewindhebber) ing tanah Walanda kang diarah mung ngencengaké pranatan
monopolie, ora susah njembaraké jajahan.
VOC. kudu ngedegaké lojo
loji manèh, awit VOC. kudu mung salugu dedagangan. balik pangrehing VOC. ing
Betawi karepe ngendhokaké monopolie.
Wong bumi kerep
disuwunaké idin GG. Coen lan van Diemen prakara kamardikaning dedagangan,
nanging para Bewindhebber ora mituruti.
Punggawané VOC. akèh
kang wong asor lan ala, wuwuh wuwuh blanjané ana ing tanah Indhiya mung
sathithik.
Blanja kawitan (asisten
= carik) mung 10 rupiyah, banjur mundhak 55 rupiyah (koopman) lan 75 rupiyah
(opperkoopman) ing sasasiné.
Blanja sathithik mau
tampané nganggo dicowok umpamané kanggo tetanggungan.
Kang mangkono iku njalari
para penggawa padha dagang peteng utawa dagang colongan.
Ananging sarèhné
dagangan VOC. nalika semana gedhé banget lan bathiné dudu sebaéné dai prakara
klèruné pranatan monopolie apa déné tindaké para punggawa sing ora bener isih
samun durung pati ketara.
Ing kawitané abad kang
ping 18 jajahané VOC. akèh banget, apa manèh ana ing Tanah Jawa. Jajahan lan
panguwasané karajan Banten lan Mataram saya kalong kalong.
Betawi, krawang tekan
kali Indramayu, Priyangan tekan segara kidul; Semarang lan wewengkoné (tahun
1677), Cirebon wus ngaub marang VOC.
Tapel watesé jajahan
Banten sisih wétan Cisédané. Jajahan VOC. mangétan tekan Cilosari lan
Cidhonan (tahun 1705).
Ing tahun 1659 VOC.
prajangjian karo Sultan ing Palembang, oleh idin ngedegaké bètèng ing bawahè.
Ing tahun 1667 VOC.
ngedegaké loji ana ing Padhang.
Sawisé prajurit Walanda
mitulungi marang para kawulané ratu Aceh, kang jajahané dhèk mauné ketug ing
Indrapura (Sultan Iskandar Muda), VOC. ora mung katon gedhé panguwasané nanging
iya katon sugih.
Kutha Betawi saya suwé
saya gedhé lan asri, nganti diarani ”Ratuning kutha ing bumi sisih wétan”.
Dadi ing jaman iku VOC.
kaya kaya lagi mumbul mumbule.
Mungguh ing satemené
senadyan gelare kuwasa lan sugih banget, VOC. wis mundur, ngalamat arep bobrok.
Kasugihané saya kalong,
malah terkadhang tekadhang uga nganti tuna, nanging kejaba para Bewindhebber ora ana
kang ngerti, awit digawé wadi banget.
Para Bewindhebber
enggoné aweh dividend (anakaning andhil) marang para aandeelhouder isih ajeg
akèh.
Dadi saya suwé bandhané
VOC. saya suda.
Mungguh karepe para
Bewindhebber enggoné ngrendhem wadi mau, supaya VOC. diaaranana isih sugih
lestaria diandel aja nganti kepatèn ubed.
Wasana ing tengahingf
abad 18, VOC. wis katandhegan utang 3 yuta.
Kang dadi jalaran sudané
kasugihan VOC. warna warana, kayata:
1. Kehing wragad VOC.
kanggo peperangn, tansah kapeksa sediya prajurit lan prau perang akèh.
2, Rehné jajahan saya
jembar, punggawa saya mundhak akèh, anjalari undhaking wragad.
3. kauntungan laku
dagang wis ora kaya wis ora kaya dhèk abad kang kepungkur, awit akèh punggawa
VOC. lan wong bumi padha laku dagang peteng utawa dagang colongan, VOC. enggoné
mblanjani punggawané kesethithiken, dadi punggawané mau kepeksa golèk
kauntungan liya sarana dagang peteng.
Déné wong bumi enggoné
dagang colongan lelawanan wong Inggris utawa bangsa manca liyané.
Marga saka malaking VOC.
enggoné nindakaké monopolie, wong bumi padha gelem nerak prajangjiané monopoli.
Rèhné wong bumi wis dadi
mlarat marga saka pamering VOC. lan punggawané karajan Jawa, barang pedagangan
saka Europa mung sathirhik payuné.
4 VOC. enggoné
dedagangan ana ing Europa kerep tuna banget, marga dijori ing bangsa Inggris
lan Prasman.
Rekané para Bewindhebber
enggoné arep nututi kapitunané serana ngencengaké tindaking monopolie lan
nglarangi dagang peteng.
Ewa déné sanadyan dagang
peteng iku dilarangi banget kantho ukuman abot, meksa saya ndadra, awit VOC. ora ngundhaki
blanjané punggawané, lan pangulaké barang dedagangan kemurahen.
Ana reka dayané VOC.
kang sakawit ndadèkaké kauntunganing VOC, dhéwé lan bangsa bumi, yaqiku enggoné
nganakaké wulu wetu liya, kayata: nila, lawe, secang (kanggo pulas). Kang akèh
banget pametuné yaiku kopi.
GTG. Zwaardekroon ngudi
banget marang ajuning tanduran kopi mau (tahun 1718 – 1725).
Wiwit VOC. dagang kopi
iku mauné saka rembuge P. van den Broecke, nalika isih ana ing Mokka
(jajahan Arab).
Saya suwé kopi mau ana
ing Europa saya payu.
VOC. enggoné kirim kopi
weton Mokka menyang Amsterdam ing sataun tauné nganti 300.000 pun.
bareng wong Turki
ngengèl engèl wetuning dagangan kopi, VOC. nuli nyoba nandur dhéwé ana ing
Tanah Jawa (tahun 1706).
GG. Zwaardekroon
prajangjian lan wong bumi dikon nandur kopi, pametoné saben sadhacin bakal
dituku 15 ringgit.
Wong bumi seneng atiné
déné pituwasé mèmper, mulané iya saya maju panggarape, Tanah Jawa saya akèh
pametuné.
Nanging suwéning suwé
VOC. saya sawenang wenang, regané kopi didhunaké nganti 1 dhacin mung diajeni 5
ringgit. Wong bumi banjur suda kamajuwané, wit kopi akèh kang ditegori.
Ing tahun 1721 Paréntah
ing Betawi meh baé kabilaen, marga saka panggawéné Pieter Elberfeld, iya iku sawijining Walanda pranakan Jerman
lan Jawa.
Pieter Elberfeld mau
duwè sedya arep ngraman jalaran nalika patiné bapakné saperanganing warisané
dadi meiking Paréntah.
Pieter Elberfeld banjur
ngirup bala dibantu wong Jawa, aran Kartadriya andhel andhele Untung Surapati.
Ana bangsa mutihan kang
ngojok ngojoki wong sarana andum jimat.
Karepe Pieter Elberfeld
sakèhing Walanda bakal ditumpes, dinané ditemtokaké tanggal 1 Januari 1722.
Bareng ndungkap tumekaning wektuné, Paréntah Betawi lagi baé oleh warta. Pieter
Elberfeld sakancané enggal ditukup; sawusé ngaku banjur dipatèni siya siya.
Endhasé Pieter Elberfeld
dikethok, ditanjir ana ing regole pekarangané dhéwé, omahè dirombak, pomahané
disangaraké ora kena dienggoni ing wong.
Dhawuhe Paréntah katulis
ing watu, tumekané saiki isih tetep mengkono.
Kutha Batavia ing tahun 1682
Pérangan Kang Kaping Pindho
Bab 11
Panguja ngujané Wong Betawi Marang Cina, lan Pengramané Wong Cina.
Mas Garendi didadèkaké Ratu Penglawané Paku Buwana II.
Pambelané Mangkubumi lan RM Said lan Pecahing Nagara.
Perang Banten.
Mas Garendi (wayahè
Mangkurat III) utawa
Sunan Kuning, Mangkurat V. Mangkubumi, Pangéran Mas Said
|
1727 – 1749
Paku Buwana II
|
1725 – 1729
M. de Haan
|
1755 Hamengku Buwana I
|
1749 – 1788
Paku Buwana III.
|
1637 – 1639
A. Valckenier
|
1757 Mangku Nagara
|
1743 -1750
G. van Imhoff
|
|
1750 – 1761
J. Mossel
|
Ing wiwitané abad kang
kaping 18 Betawi akèh banget Cinané.
Ora antara suwé wong
Cina mau akèh sing angguran; ing kutha Betai lan wewengkoné kerep ana rerusuh.
Ing saadegé Betawi akèh
wong Cina kang diboyongi saka Bnten menyang Betawi kanggo ngrejakaké kutha,
awit wong Cina mau sregep lan pinter gegawéyan.
Sesanggané dientengaké,
supaya Cina liyané padha kepengin gelem manggon ing kono.
Wasana ing wiwitané abad
18 duga duga ing sajroning kutha baé ana jiwa Cina 60.000 lan ing wewengkon
Betawi 40.000.
Déné kang dadi pangupa
jiwané, nenukang, adol gula, teh, nganti akèh kang bisa dadi sugih. Ewa déné
suwé suwé ing Betawi saya akèh Cina kang ora duwè panggaotan, gawéné mung
ngemis, malah ora sethithik kang gelem nindakaké kadurjanan.
Kang ndadèkaké ora
trimané wong Cina iya iku:
1. Dhawuhe GG. van Swol (tahun 1713 – 1718) bab
reganing teh Cina.
Tekané Cina saka ing
negarané padha numpang prau kang momot teh didol marang
VOC.
Bareng para Bewindhebber
rumangsa ora pati akèh kauntungané enggoné dagang teh, GG. mau banjur namtokaké
yèn teh weton negara Cina, kang mauné diajeni 60 rupiyah ing sadhaciné, ing
sabanjure bakal diregani 40 rupiyah.
Temahan nuli ora ana
prau momot teh teka ing Betawi.Saka pangudining GG. Zwaardekroon wiwit ing
tahun 1722 ana prau momot teh manèh
teka ing Betawi.
2. Ing tahun 1706 wis ana angger nglarangi wong
Cina teka ing Betawi tanpa panggaotan.
Wiwit tahun 1722
Paréntah dhawuh nggawa Cina kang tanpa panggaotan, menyang
Ceylon, Bandha utawa
Kaap de Goede Hoop.
Mung kang duwè layang
pratandha idining Prentah, kena lestari manggon ing Tanah
Jawa.
Ewa déné ing Betawi ing
Betawi ora entek entek Cinané kang angguran sarta gawé rerusuh.
Wusana ing tahun 1740
GG. Valckenier nemtokaké putusan: sakèhing Cina kang sakira nyumelangi,
senadyan duwè layang pratandha, kudu dicekel kalebokaké ing kunjaran, perlu
katiti priksa.
Cina mau yèn ora duwè
panggaotan kudu digawa menyang Ceylon, diwènèhi pagawéyan nggarap kebon manis
jangan.
Para punggawa kang
nindakaké dhawuh mau, pada golèk kasil, senadyan Cina sugih padha diancam arep
dikirimaké menyang Ceylon, supaya metu beselé.
Wekasan dikabarkaké yèn
kareping Paréntah nedya numpes Cina kabèh.
Cina padha muring
kamoran wedi, akèh kang lunga saka kutha, klambrangan gawé rerusuh malah nganti
wani nempuh kutha.
Wong Walanda saya giris
bareng krungu warta yèn kraman sajabaning kutha sekaitan karo kang ana ing
jeron kutha, pratandhané déné padha tandho gegaman lan nyingkiraké anak bojoné;
besuk yèn ana omah kobong Cina jaban kutha lan jeron kutha bakal bebarengan
nempuh.
Dumadakan sawijining
dina ana omah kobong temenan.
Bangsaning Walanda arahan
dibantu para matrus sarta saradadu apa déné wong Jawa lan batur tukon banjur
padha tumandang ngiras males ukum marang pangrusaké Cina.
Genining omah kang
kobong diubal ubal, sakèhing Cina kang ora bisa oncat padha dipatèni, barang
darbeke dijarah rayah.
Nganti saminggu suwéné
mung mangkomo baé kaanané.
Omah kang kobong ana
600, Cina kang dipatèni kira kira 10.000. Nguninani pangrusak kang ngegirisi
iku, Prentah ing Betawi kèndêl baé. Para prajurit mèlu gawé rusuh ora
dilarangi.
Malah nalika lagi ana èraèru
iku GG. Valckenier dhawuh matèni sakèhing Cina kang ana ing pakunjaran.
Ing satentreming kutha
Paréntah ngondhangaké pangapura marang Cina, kang gelem masrahaké gegaman.
Akeh kang gelem manut,
nuli diwènèhi panggonan ing jaban kutha dadi sakampung.
Cina kang padha oncat
saka Betawi lan Cina ing liya panggonan, ngumpul dadi baris gedhé, ngepung
kutha Semarang.
Sunan Paku Buwana II
mbiyantu marang Cina, awit digalih Cina bakal bisa nglungaké Walanda, lan
banjur dhawuh nempuh bètèng Walanda ing Kartasura.
Para opsir ana ing kono
padha dipatèni, saradadhuné dipeksa manjing Islam.
Ing sawusé wong Walanda
ing Semarang oleh bantu saka Betawi, wong Cina keplayu.
Wong Madura uga mbiyantu
marang VOC. Dhek samana Sunan Mataram sumelang yèn bakal tampa piwalesé VOC.
mulané enggal enggoné minta pangaksama.
Para priyagung Jawa kang
sengit marang Walanda lestari mbiyantu Cina, dadi mungsuh ratuné dhéwé.
Kartasura ditempuh, Paku Buwana II kèngsêr. Banjur Mas Garendi, wayahè Sunan
Mas kajumenengaké ratu, ajejuluk Mangkurat V, nanging katekahè sinebut Sunan
Kuning.
Paréntah Betawi nuli
nglakokaké bala menyang Kartasura.
kabeneran kraman Jawa
ecrah lan kraman Cina, dadi gampang enggoné nungkulaké.
Mas Garendi dibuwang.
Kratoné Paku Buwana II banjur dielih menyang désa Sala, kang nuli dijenengaké
Surakarta Adiningrat.
Pulo Madura lan Tanah
Jawa pasisir lor banjur dipasrahaké marang VOC.
Surasané prajangjian ing
tahun 1743 mangkéné: Sunan Paku Buwana ngakèni yèn enggoné lestari ngrenggani
kaprabon iku mung saka kawelasané VOC.
Bareng Cakraningrat ing
Madura tampa dhawuh yèn negarané dipasrahaké marang VOC., banget ing
pambangkangé, malah ngejègi tanah Madura sisih kulon, lan tlatah tlatah ing
Tanah Jawa Wétan.
Temahan diperangi ing
VOC.
Ora lawas Cakraningrat
kecekel, dibuwang menyang Kaap de Goede Hoop. Putrané diangkat bupati déning
VOC. ngerèh Madura kang kulon.
Tanah wewengkoning
Betawi nalika ana kraman banget karusakan.
Dhek samana kang
jumeneng Gouverneur Generaal Baron Van Imhogg (tahun 1743 – 1750) iya iku
priyagung kang sregep lan cakep ing gawé.
Saka pangudiné Van
Imhoff tanahè bisa reja manèh.
Nalika tahun 1744 Van
Imhoff pepriksa menyang wewengkoning Betawi nganti ketug pagunungan.
Sawusing papriksa,
kersané GG. Van Imhoff, tanah tanah kang bera arep diséwakaké utawa
digadhèkaké, kareben metu kasile.
Wong kang nggadhe utawa
nyewa tanah bakal oleh wewenang sarta pangayoman saka Paréntah, nanging wulu
wetuné kudu didol marang VOC., regané ditemtokaké ing Paréntah.
Van Imhoff dhéwé
nuladhani, mbobak tanah ing sukuné gunung Salak, sarta ing kono ngedhékaké
pasanggrahan dijenengi Buitenzorg (tahun 1744).
Para Bewindhebber nuli
aweh lulusan yèn Buitenzorg katetepaké dadi pasanggrahané para
Gouverneur Genaraal.
Kajaba saka iku Van
Imhoff nekakaké wong saka nagara Walanda kang pancèn baku tani. Banjur pranatan
kang ndadèkaké kapitunané wong Jawa disuwak, yaiku yèn pametuné kebon kopi
kakéyan, kebon mau dibabadi amrih undhaking regané kopi.
Tindak mangkono iku
dilarangi, nuli GG. Van Imhoff nemtokaké keh sathithiking kopi kang dadi ladèn
marang VOC.
Van Imhoff sawisé njajah
Tanah Jawa Tengah sarta Wétan, nuli ngarang layang palapuran kang maedahi
banget ingatasé Paréntah.
Ing ngisor iki kacarita
bab perang lan reribede VOC. sarta Mataram kang marga saka kurang wewekané
tindaké Van Imhoff.
Nalika GG. Van Imhoff
ana ing Surakarta ing wektu samono Pangéran Mangkubumi lagi seserikan karo kang
raka Kangjeng Sunan.
Saka kersané Van Imhoff
arep ngélingaké marang Sang Pangéran nganti kewetu serengé ana ing pasamuan,
andadèkaké banget serike Pangéran Mangkubumi, awit rumangsa bener, kok malah
disrengeni.
Ing saundure saka
pasamuan Sang Pangéran trus lolos saka nagara, ngimpun bala sarta banjur
gandheng karo Radèn Mas Said, kang ing wektu iku wis madeg kraman uga.
Priyagung sakaroné wis sekutu
ngaraman marang Sunan PakuBuwana II.
Ing tahun 1749 kraman
durung kena disirep, banjur Kangjeng Sunan séda, iku saya andadèkaké kisruhing
nagara.
nalika Paku Buwana II
isih gerah, Van Hogendorp, Gouverneur ing pasisir lor, ditimbali, dingendikani
bab oreging nagara.
Dadining rembug karajan
Surakarta dipasrahaké babar pisan marang VOC. Dadi ing satemené wiwit tahun
1749 para ratu Jawa wis ora kagungan bumi.
Sanadyan saka karsané
kang rama Pangéran Adipati Anom wis ora duwè wenang marang karajan Surakarta,
nanging Sang Pangéran meksa kajumenengaké nata déning Van Hogendorp, mung baé
enggoné jumeneng mengku nagara dumunung anggadhuh.
Para priyagung ing
Surakarta akèh kang mrekitik atiné bareng ngerti yèn tanah Surakarta dadi
darbeking VOC., banjur padha mbalik ngiloni Pangéran Mangkubumi.
Sadurungé Pangéran
Adipati Anom jumeneng Paku Buwana III, Mangkubumi wis ngaku jumeneng ratu ing
Banaran.
Sarèhné Pangéran
Mangkubumi kumpul lan RM. Said, dadi santosa banget, nganti bisa ngelun luwih
saparoné Mataram.
Paku Buwana III ora
kagungan wragad sarta prajurit ora bisa lumawan perang, dadi anané mung mangsa
bodhoa marang VOC.
Perangé kraman lan
Compagnie genti unggul genti kasoran, wusana ing tahun 1751 Pangéran Mangkubumi bisa
ngalahaké Compagnie ing sacedhaké kali Bagawanta. De Clerq sénapatining
prajurit, mati.
Sabakdané iku Sang
Pangéran ngalakokaké bala mengalor nelukaké Pekalongan malah meh nglojok
jajajhan Compagnie.
Paréntah ing Betawi
sumelang banget, nuli nyantosani prajurit, wasana Mangkubumi kepeksa mundur,
mubet ing wewengkoné Mataram manèh.
Ora antara lawas
Pangéran Mangkubumi ecrah lan RM. Said nganti padha peperangan dhéwéhan, awit RM Said duwè pamelik
arep jumneneng Sunan dhéwé.
Prakara iku ndadèkaké
kamayarané VOC. ewa déné Paréntah iya meksa rada wegah; utawa manèh sarèhné
ngeman rusaking nagara lan wong cilik, mulané GG. Mossel rujuk lan karepe Van
Hogendorp, para panggedhéning kraman arep dirukun baé, dicuwilaké tanah
Mataram. Ing tahun 1754 GG. Mossel tindak menyang Semarang katemu lan Kangjeng
Sunan, perlu rembugan enggoné arep mérang karajan Mataram.
Paku Buwana manut baé,
awit ora ana kang diendelaké.
Kelakon Van Hogendorp
bisa rembugan lan priyagung sakaroné ing kraman, nanging ora kedadeyan. Kang
gumanti Gouveurneur Harting iku bisa angon mangsa.
Sarèhné Mangkubumi lan
RM. Said tansah memungsuhan, mangka RM. Said kegedhén panjaluk, mulané tumrape
Harting gampang baé enggoné bedhami karo Mangkubumi.
Ing tahun 1755 Sang
Pangéran Mangkubumi bedhami lan Compagnie sarta Kangjeng Sunan ing Giyanti.
Putusing bedhami Sang
Panéran kajumenengaké ratu ngerèh saparoning karajan Mataram, nanging kudu
netepi prajangjian kuwajibané marang Compagnie.
Sang Pangéran Mangkubumi
banjur jumeneng ratu akadaton ing Ngayogyakarta Adiningrat jejuluk Sultan Hamengku Buwana
I, Sénapati Ing Ngalaga Abdulrahman Sayidin Panatagama Kalipattulah.
Wiyosané malem Rebo Pon
kaping 27 Ruwah windu Sengara tahun 1641 sinangkalan ”Janma
Karya Wayanging Rat”
utawa kaping lima malem 6 Agustus 1717.
mungguh luhuring
panggalihané Sang Prabu dicritakaké ing layang Rajaputra, mengkéné : ”
Brataning galih sang nata, tansah olah jayeng jurit, atiti prana niskara, sura
mbeg putus mikatsih, muja suraning dasih, pinrih samya gregetipun, sura
asmarêng laga, memthèk kang wus wiradi, sinakyun dinadar boga busana.
Sinuksma gung bala
tantra, panglembanira ngenting, kongas ing prabawa nata, murba prabaning
memanis, mawenes ing prajasri, asri rasning rum arum, sumiram wartèng wadya,
warata esthining dasih, srah susetya rena lir manggih suwrga.
Warga gung gambira
samya, sumyak tejaning nayadi, adining kawirotaman, tumamèng karya narpati,
kétang sihnya Sang aji, lumrah kang bala wadyagung, galaking para muka, tanah
ing liyan nagari, myang ing manca kekes samya mèstu déya”.
Ing layang Rajaputra
kono uga nyebutaké kresanané Sang Prabu: dahar sega pulen wangi, jangan loncom
tanpa santen, bubuk dhelé lan tempe gedhé ginoreng.
Kang minangka dhaharan
(panganan): ketan entèn entèn, lemper iwak pitik, ketan kolak gedhang raja.
Dadi mung sarwa gampang,
tur murah lan mirasa.
Tanah wewengkoné praja
Kasultanan dhèk semana ora dadi siji kaya saiki, jalaran lemah lenggahè ing Surakarta lan
Ngayogyakarta padha pating plencat lan ora silah. Wewengkoning karajan karo
karoné kena kabedakaké dadi telung warna:
1. Negara yaiku kutha
karajan;
2. Negara Gung, tanah
sakiwa tengené negara, lan
3. Manca negara.
Kanggo lumrah lemah
lungguhe para punggawa iku ana ing negara gung, ana siji loro kang ana ing
manca negara.
Tanah manca negara mau
dipenggedhéni bupati kang banjur kena sanggan pajeg pabandaran (strandgelden), tanah
Kejawan mung kari: I. Kutha Surakarta lan Ngayogyakarta II. Negara gung iya iku:
1. Mataram =
Ngayogyakarta,
2. Pajang = Surakarta
sisih kidul kulon,
3. Sukawati = Surakarta
sisih lor wétan,
4. Bagelen,
5. Kedhu,
6. Bumi Gedhe =
Surakarta sisih lor kulon, lan
III. Manca Negara, yaiku
Banyumas, Mediyun, Kedhiri, Japan = Surabaya sisih kidul kulon, Jipang =
Rembang sisih kidul wétan, Grobogan lan tanah cilik cilik liya sawatara.
Murih dhamangé ing buku
Klepu, panggawéné ana ing désa Klepu dhèk tanggal 26 September 1757. nanging
buku iku ilang, mulané banjur ndadak gawé manèh ana ing Semarang ( 2 Nopember
1773). Kamot ing layang kang dijenengaké ”Semarangsche Legger”.
Sajroning paprentahané
Sultan Swarga, Ngayogyakarta dadi karta raharja, nganti karusakané nalika
paprangan wis pulih ora ana labete.
Tumekaning séda, Sinuwun
Hamengku Buwana I lestari becik karo Kompeni.
Bangsa Jawa ngluhuraké
banget karo panjenengané lan ngalem marang kasetyan lan kasudirané, nanging
marga sugengé iku kerep ngrekaos, banjur rada nemahi watek brangasan sethithik.
Kerep banget pradondi prakara wates karo karaton Surakarta.
Déné lereme marga
ananing wates anyar ing tahun 1773.
Tangkebe karo Pangéran
Mangkunegara, yaiku putrané mantu, rada kurang becik.
Luwih luwih wiwit tahun
1763 saploke Kangjeng Sultan mindhokaké putrané (Kangjeng Ratu Bendara) karo
Kangjeng Pangéran, banjur kerep banget padha ejèg ingejègan rebutan bawah
nganti angèl pisah pisahané, marga prakara enggoné padha pasrahan punggawa kang
padha aliyan bendara, banjur padha perang manèh.
Kejaba iku Pangéran
Mangku Negara ora saged ngapura marang Sultan Hamengku Buwana I, marga garwané
dipundhut bali mau.
Déné kangjeng Sultan
ndakwa, yèn Pangéran Mangku Negara gawé rusuh ana ing bawah Kasultanan.
Kangjeng Susuhunan ing Surakarta ngéloni Pangéran Mangku Negara.
Perangé iku nganti tekan
tahun 1777. Wiwit tahun iku tangkepe Sultan Swarga marang Kangjeng Sunan lan Panéran Mangku
Negara katon becik.
Kacarita RM. Said isih
mbajuraké perangé, nanging suwé suwé ora bisa lawan, awit dibut prajurit VOC. lan balané Sultan
Hamengku Buwana.
Bareng kapepet ing tahun
1757 gelem bedhami ana ing Salatiga; putusané RM. Said kacuwilaké karajan
Surakarta, kajumenengaké Pangéran Adipati, jejuluk Mangku Negara, ngerèh tanah
Keduwang lan Wanagiri, nanging iya nganggo prajanji mbangun mituru VOC.
nalika VOC. lagi nengah
nengahi perang lan kraman Surakarta, yaiku tahun 1750, ing Banten ana kraman
uga; mungguh kang dadi jalarané mangkéné: Wiwit ing tahun 1733 kang jumeneng
ing Banten Zeinul Arifin.
Iku pangalihané ora
kukuh, nganti kena kena diepak ing garwané trah Arab, asma Sarifah Fatimah.
karepe Fatimah arep makolehaké kaponakané asma Sarif Abdullah, kang wus
kapundhut mantu sarta kaangkat Pangéran déning Sultan Zeinul Arifin.
Nadyan katemtokaké
sarembug lan Compagnie, yèn kawenangaké gumanti jumeneng ratu, putrané Kangjeng Sultan kang wus
kaangkat Pangéran Gusti, ewa déné Sarifah Fatimah or gumingsir.
Saka pangojok ojok lan
wewadule Fatimah, Sultan ing Banten nganti kalimput, duwè panjaluk marang Van
Imhoff supaya Sarif Abdullah kenaa kajumenengaké Adipati Anom, déné Pangéran
Gusti bakal kalorot.
bareng Pangéran Gusti
krungu pawarta kang mengkono iku, engal enggal nyuwun pangéyuban menyang
Betawi.
Saking pintere Fatimah
lan sumelangé VOC. bok menawa bakal kepeksa perangan manèh yèn ora nurutana
karsané Sultan Banten lan Fatimah, murih katentremaning nagara Sang Pangéran
Gusti disingkiraké menyang Ceylon.
Let satahun Sultan
Banten kaya kaya gerah èngetan klenjit klenjit arep owah, Sarifah Fatimah age
age njaluk lèrèhé marang Van Imhoff.
GG. Van Imhoff mituruti,
Sultan Banten malah dibuwang menyang Ambon, ora lawas séda ana ing kono,
nanging Compagnie bakal ngayomi.
Sakéndhangé Sultan ing
Banten, kang ngerèh negara Fatimah kabantu ing Sarif Abdullah.
Sarèhné pangrehe
sawenang wenang, tur wong Banten kang dipanggedhéni Ki Tapa lan Ratu Bagus,
emoh diratoni ing priyagung kang dudu darah Banten, dadi ora suwé banjur ana
kraman.
Compagnie tetulung
nguruni prajurit, nanging kalah, awit kraman pancèn santosa. nalika nedheng
nedhengé geger gegeran ing Banten iku
GG. Van Imhoff séda.
Saka pamanggihe GG.
Mossel, Sarifah Fatimah utawa Sarif Abdullah pancèn ora nduwèni wajib jumeneng
ratu, mulané Pangéran Gusti bakal dikonduraké dibiyantu VOC. bisané jumeneng
Sultan. Ing tahun 1750 Fatimah lan Sarif Abdullah kecekel kabèh sarta banjur
dikéndhang.
Pangéran Arya Adi
Santika, kang rayi Sultan Zeinul Arifin katetepaké dadi Sultan, ajejuluk: Abdul
Maali Mohamad Wasiul Halimin, nanging nalika jumeneng iku nganggo prajangjian
yèn anggoné jumeneng mung nggadhuh, malah tanah Lampung banjur dadi darbeking
VOC.
Prakara iku isih
ndadèkaké kraman manèh: Ki Tapa lan
sagolongané wong Banten, kang ora gelem rujuk lan wong Walanda, ora tarima.
Pangéran Bagus Buang
diangkat jumeneng ratu, merangi Arya Adi Santika, Pangéran Gusti lan VOC.,
nanging suwé suwé Ki Tapa kalah.
Ing tahun 1753 ing
Banten wis tentrem. Pangéran Arya Adi Santika sèlèh keprabon marang Pangéran
Gusti kang banjur ajejuluk
Abu’n Natsar Mohamad Arif Zeinul Acekin.
Ratu anyar iku nalika
jumenengé iya nganggo nganyaraké prajanji kaya déné prajanjine Sultan Adi
Santika lan VOC.
Pérangan Kang Kaping Pindho
Bab 12
Kaanané VOC. Ngarepaké Ambruké
(tahun 1757 – 1800)
Ing sasirepe kraman
Mataram lan Banten, ing Tanah Jawa banjur daditentrem, kang durung mung ing
Blambangan, amarga saka
panggawéné wong ing Bali lan turuné Untung Surapati.
Sarèhné ing wektu iku
wus ana wong Inggris kang dedagangan ing kono, VOC. sumelang yèn tanah
Bang Wétan bakal
dirukun, mulané banjur nglurugaké bala mrono. Wiwit ing tahun 1772 Blambangan
iya sirep.
Dadi saTanah Jawa ing
jaman iku wis wiwit raharja lan kelakon kawengku ing Compagnie kabèh.
VOC. wis prasasat maharaja,
sakèhing mungsuhe padha dipunthes, kira kira wis ora bakal mbebayani, ora abot
sanggané.
Nanging mungguh sranané
kang kanggo munthes iku ing jaman wekas wekasan wis dudu kasentosaning wadya
bala thok, nanging uga nganggo akal kajuligan, mratandhani yèn VOC. entek
kekuwatané, kaya kang dicritakaké ing ngisor iki.
Sabakdané jaman
peperangan ing Tanah Jawa, saya suwé saya katon yèn Compagnie bakal ambruk.
GG. Mossel 9tahun 1750 – 1761) lan Van der Parra (tahun 1761 – 1775), apadéné para GG. kang padha gumanti yaiku Van Riemsdijk (tahun 1775 – 1777), De Klerk (tahun 1777 – 1780) oadha mbudi daya ngentekaké akal, murih tulusé VOC., nanging ngrekasané tanpa pituwas, Compagnie wis ora kena digéendholi.
GG. Mossel 9tahun 1750 – 1761) lan Van der Parra (tahun 1761 – 1775), apadéné para GG. kang padha gumanti yaiku Van Riemsdijk (tahun 1775 – 1777), De Klerk (tahun 1777 – 1780) oadha mbudi daya ngentekaké akal, murih tulusé VOC., nanging ngrekasané tanpa pituwas, Compagnie wis ora kena digéendholi.
Nalika semana ing Tanah
Jawa malah wiwit raharja, awit wis ora ana peperangan, sarta Compagnie tansah
njaga murih bisané tansah memitran karo Kangjeng Sunan ing Kejawan. Sanadyan
tindaké para ratu Jawa kerep ndadèkaké kapitunané wong cilik, nanging Compagnie
trima meneng, awit pancèn ora ngrembug marang begja cilakané wong bumi.
Yèn kadhang kala
Surakarta lan Ngayogyakarta padha gèsrèk prakara watesing nagara, VOC. iya ora
gelem mèlu mèlu.
Jajahan ing sajabané
Tanah Jawa ing wektu iku VOC. iya ora pati bisa ngrembug, wasana suda kuwasané.
Ana ing Indhu Ngarep
kuwasané wong Inggris saya gedhé. Malah ana ing Benggala kuwasané ngungkuli
VOC.
Kerep baé wong Walanda
lan wong Inggris ana ing kono padha grejegan, malah terkadhang nganti dadi
perang.
Sarèhné VOC. kalah
kuwasa, wasana kantor kantore ing Benggala kudu nganggo diawat awati ing wong
Inggris.
Ana ing Ceylon VOC.
kerep sulaya karo raja ing Kandhi prakara padagangan manis jangan lan
pandumaning bebathen, nanging rahayu isih bisa terus panguwasané.
Ana ing Persi VOC. ora
bisa terus dedagangan.
Padagangan ing Sumatra
pasisir kulon lan wétan ora bisa ngolehaké kauntungan kang mèmper marang VOC.,
samono uga padagangan ing Bornéo.
Ana ing kapulowan MOLOKO
VOC. iya isih lestari oleh dagangan craken, nanging saya katon yèn suda suda.
Sarèhné Compagnie kaya
mangkono kaanané, ora lawas mesthi bakal ambruk.
Kebarengan tanah Walanda
banjur perang lan Inggris, iku kang nyengkakaké ambruké VOC., awit VOC, wis ora
bisa ngukuhi jajahan ing Asia, marga saka kuranging prajurit, mangka ora bisa
oleh bantu saka nagara Walanda.
Kantor kantor ing Indhu
Ngarep tiba ing tangané wong Inggris.
Jajahan ing Sumatra
pasisir wétan kulon kena direbut ora nganggo bisa lawan.
Kaanané VOC. ing nagara
Walanda luwih rekasa lan ing tanah Indhiya.
Prau prau kang saka
Indhiya akèh kang padha dirampas déning wong Inggris. Saking kekesing ati
nganti ora ana prau dagang kang wani mingsed saka pelabuhan. Dadi laku dagang
mandeg babar pisan.
ing Betawi ora ana prau
teka anggawa prajurit, gegaman utawa dhuwit, utawa njupuk dagangan, nganti
sakèhing gudang gudang padha ambruk, mulané yèn ana prau saka negara liya kang
gelem kulak dagangan
murah murahan baé. Paréntah ing Betawi wis rumangsa bungah.
Nganti telung tahun
lawasé tanah Indhiya enggoné karibedan mangkono iku, wasana ing tahun 1784
perangé Walanda lèrèn.
Miturut prajangjiané
bedhami: Compagnie ora kena mbanjuraké bedhami monopolie ing tanah Indhu, wong
Inggris ora kena dilarangi enggoné dagang layar ana ing kono.
Ing sabakdané perang
VOV. saya katon ngrekasané, ing tahun 1791 kecupetan 96 yuta, mangka arep golèk
utangan wis ora ana kang ngendel.
Mangkono iku kaanané
VOC. nalika nagara Walanda lagi jaman dahuru, wiwit tahun 1795 nagara Walanda
banjur kecekel ing para kraman ing Frankrijk, mangka nagara Frankrijk mungsuhan
karo Inggris.
Awit saka iku tanah
Walanda iya mèlu mungsuhan karo negara Inggris.
Kacarita Willem V,
Stadhouder ing tanah Walanda ing sajroning jaman dahuru mau sumingkir menyang
tanah Inggris.
Déné VOC. saka panémuné
Willem V luwih becik dititipna dhisik menyang wong Inggris supaya aja kecekel
ing para kraman Walanda, awit yèn wis kecekel ing para kraman bisa uga direbut
ing krajan Inggris (Layang saka Kew.), nanging panimbang iku ora digugu, mulané
VOC. sida diperangi karajan Inggris.
Wiwit tahun 1796
jajahané VOC. meh kabèh, kejaba Tanah Jawa lan Ternate, klakon direbut Inggris.
Wasana ing tahun 1799 VOC. ambruk, dibubaraké, barang darbeke diliyer ing
Paréntah Walanda kang lagi tetep anyar.
Bètèng Walanda |
Taruhan Bola |
No comments:
Post a Comment